Η ΠΡΑΞΗ ΤΗΣ ΜΝΗΣΤΗΡΟΦΟΝΙΑΣ ΑΠΟ ΑΠΟΨΗ ΠΟΙΝΙΚΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ ΤΟΥ ΟΔΥΣΣΕΑ
Η ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΚΤΟΝΙΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΟΜΗΡΙΚΗ ΕΠΟΧΗ
Ο Νίκος Καμπάνης, λαμπρός ομηριστής, ένθερμος θιασώτης της θεωρίας ότι η Ιθάκη του Ομήρου είναι η Παλική Κεφαλληνίας, γνωρίζοντας την αγάπη μου για τον Όμηρο 1 και τα όσα με τα αθάνατα έργα του πρεσβεύει, ζήτησε να διατυπώσω, ως νομικός, την άποψή μου στο, εν επικεφαλίδι, θέμα.
1. Η σύγχρονη έννοια της ανθρωποκτονίας είναι σχετική με τα αναπαλλοτρίωτα ανθρώπινα δικαιώματα, η προσβολή των οποίων βλάπτει και την κοινωνία και το Κράτος.
Η σύγχρονη άποψη βασίζεται στις θεμελιώδεις και αλληλένδετες έννοιες της «ατομικότητας» και της «συλλογικότητας» ενός Κράτους, πλήρως εξουσιοδοτημένου να ενεργεί για λογαριασμό του ατόμου.
Και οι δύο αυτές έννοιες απουσιάζουν στην πρώιμη αρχαιότητα.
Στην πραγματικότητα, φαίνεται ότι είναι σχεδόν παγκόσμιο φαινόμενο οι πρώιμες κοινωνίες να δημιουργούνται, όχι ως σύνολο μεμονωμένων ατόμων, αλλά από συγγενείς μονάδες, συνδεόμενες με βιολογικούς, οικονομικούς και θρησκευτικούς δεσμούς και, κατά συνέπεια, ο φόνος αρχικώς θεωρείται, ως βίαιη παραβίαση αυτής της οικογενειακής μονάδας και όχι μιας μεγαλύτερης συλλογικής οντότητας.
Με άλλα λόγια, η ανθρωποκτονία στην αρχαϊκή κοινότητα, δεν αντιμετωπίζεται απλώς ως αδίκημα κατά του ατόμου που φονεύθηκε, αλλά μία ευρύτερη επίθεση στην αλληλεγγύη της αρχαίας οικογένειας, του αρχέγονου οργανισμού της κοινωνικής ζωής.
Ως εκ τούτου η απάντηση στην ανθρωποκτονία δεν ελέγχεται από το Κράτος, ούτε από άλλη μεγαλύτερη, συλλογικής φύσεως μονάδα, αλλά παρέμενε σταθερά ριζωμένη στο αρχέγονο δικαίωμα της οικογενειακής μονάδας για εκδίκηση -αυτό που οι Έλληνες ονομάζουν Ποινή- και ο χειρισμός του θέματος γινόταν απλώς με αυτοβοήθεια 2.
Στην Ομηρική εποχή, η ανθρωποκτονία θεωρείται ότι αφορά μόνον τους συγγενείς και όσους εκ των μελών του γένους (φατρίας) αυτοί μπορούν να συγκεντρώσουν.
Η ανθρωποκτονία μεταξύ των συγγενών, διευθετείται, συνήθως με την έλασιν (εξορία) η οποία φαίνεται ότι δεν ενείχε κίνδυνο για τον φονέα αν, μετά συναντούσε συγγενή δικό του είτε του θύματος 3.
Πέραν του κύκλου των συγγενών και των φίλων του νεκρού 4 δεν υπάρχει ένδειξη εκφράσεως οιασδήποτε φύσεως λαϊκής αντιδράσεως κατά της συνήθους μορφής ανθρωποκτονίας.
2. Ο Δράκων έδωσε τέλος στην
αυτοδικία, δηλαδή στην άνομη δίωξη του φονέα, θεσπίζοντας την υποχρεωτική υπαγωγή των φονικών υποθέσεων στα δικαστικά όργανα της πόλεως.
3. Ο Όμηρος, ύστερα από την πολεμική Ιλιάδα θέλησε στα ώριμά του χρόνια να δώσει με την Οδύσσεια ένα έπος που να δείχνει τα δεινά που προκάλεσε ο χιλιοτραγουδημένος κατακτητικός πόλεμος της Τροίας και να προτρέψει σε έργα ειρηνικά και δικαιοσύνη.
Με το έργο του αυτό άνοιξε το δρόμο για το διδακτικό έπος και θεμελίωσε πολλές ηθικές αξίες που στήριξαν και στηρίζουν τον πολιτισμό μας.
Οι ήρωες της Οδύσσειας, δεν έχουν το μονότροπο ήθος του πολεμιστή της Ιλιάδας, ούτε τα μεγάλα πάθη, όμως όλοι οι άνθρωποι είναι υπεύθυνοι για τις πράξεις τους και την αξίωση της δικαιοσύνης την έχουν και οι πιο ταπεινοί.
Στην Οδύσσεια και η αλέστρα του παλατιού, τολμά να επικαλεσθεί το δίκαιο και στο όνομα της δικαιοσύνης να γυρέψει να πεθάνουν οι άδικοι μνηστήρες (υ 116).
Ο κεντρικός ήρωας, με τις πολλές αρετές, δείχνει απόλυτη ισορρόπηση στις δυνάμεις της ψυχής του, έχει προσαρμοστικότητα στις περιστάσεις, απέραντη υπομονή, πιστή αγάπη στον τόπο που γεννήθηκε και στους δικούς του 5.
Μέχρι την εποχή που ο Σλήμαν αναζήτησε την Τροία, ο Όμηρος λογαριάζονταν ως ποιητής ενός χαμένου κόσμου.
Η αμφιβολία για την ύπαρξη του προσώπου, συμβάδιζε με την αμφιβολία των πληροφοριών και οι σοφοί εκείνης της εποχής ήταν πολύ μακριά από την τολμηρή διατύπωση των νεώτερων που ονόμασαν τον Όμηρο πρώτο πολεμικό ανταποκριτή.
Η αξία, σε αλήθεια της περιγραφής, για τον αγώνα των Ελλήνων και των Τρώων γύρω από το κάστρο του Πριάμου, λογαριαζόταν ισάξια με τα παλιά τραγούδια για τους ήρωες και ακόμη κατατασσόταν στο λυκόφως του μύθου.
Μύθος, παραμύθι, θρύλος, γεμάτος από την θεία σπίθα ενός μεγαλοφυούς ποιητή.
Παρά ταύτα, ο Σλήμαν, έχοντας ως εφόδιο την Ιλιάδα, διαβάζοντας και ξαναδιαβάζοντας την ΚΒ΄ ραψωδία και με οδηγό τις πληροφορίες που παρείχαν (στίχοι 147 μέχρι 152) ανακάλυψε τα απομεινάρια δυνατών τειχών καθώς και τα ερείπια μιας γιγάντιας πύλης.
Πλέον ήταν βέβαιος: Αυτά τα τείχη περιέβαλαν τα παλάτι του Πριάμου και αυτή η Πύλη ήταν οι Σκαιές Πύλες.
Ο θρίαμβος του Σλήμαν, ήταν ο θρίαμβος του Ομήρου.
Ότι περνούσε σαν θρύλος και μύθος και αποδινόταν στη φαντασία του μεγαλοφυούς ποιητή ήταν ως πραγματικότητα, εκεί 6.
Μεταγενέστερες έρευνες, κατέδειξαν, ότι, η Τροία του Ομήρου, δεν ήταν η Τροία του στρώματος VI, όπως πίστεψε ο Σλήμαν, αλλά εκείνη του στρώματος VIIα, που χρονολογήθηκε μεταξύ των ετών 1300-1260 π.Χ.
Επίσης διαπιστώθηκε, ότι η Τροία του Ομήρου, καταστράφηκε πράγματι, από εχθρική δράση και φωτιά.
Σύμφωνα με αρχαίες πηγές, η καταστροφή της Τροίας από τους Αχαιούς, προσδιορίστηκε σε διάφορες χρονικές περιόδους, με επικρατέστερη την άποψη του Ερατοσθένη, ότι τα Τρωϊκά συνέβησαν μεταξύ των ετών 1193-1183 π.Χ. Μάλιστα ο ίδιος υποστήριζε ότι ο Όμηρος ήταν σύγχρονος με αυτά.
Αυτή η άποψη ενισχύεται από την παραστατικότητα των περιγραφών του Ομήρου, που επιβεβαιώνει όλους εκείνους που τον αποκαλούν ως τον πρώτο πολεμικό ανταποκριτή.
Ως εκ τούτου, γνωρίζει ότι στην εποχή του δεν υπήρχαν κανόνες και διαδικασίες για την αντιμετώπιση της ανθρωποκτονίας και ότι δεν ελεγχόταν από το κράτος, ούτε από οποιαδήποτε μεγαλύτερη συλλογικής φύσεως κοινωνική μονάδα.
Είναι εκπληκτικό, κατά τις προκύπτουσες από την Οδύσσεια διαπιστώσεις ότι ο Όμηρος, γνωρίζει ότι στην εποχή του, η ανθρωποκτονία, θεωρείται ότι αφορά μόνον τους συγγενείς του θύματος και όσους εκ των μελών του γένους που μπορεί αυτοί να συγκεντρώσουν.
Γνωρίζει και το αποδίδει στο έργο της Οδύσσειας, παραστατικά δηλαδή ότι η απάντηση στην ανθρωποκτονία, παρέμενε σταθερά ριζωμένη στο αρχέγονο δικαίωμα του γένους (φατρίας) για εκδίκηση, γι’αυτό και εμφανίζει τον πατέρα του εκ των μνηστήρων Αντίνοου, να προτρέπει τους συγγενείς των μνηστήρων να τρέξουν να πάρουν πίσω το αίμα των δικών τους, προτού προλάβει ο Οδυσσέας να τους ξεφύγει (ραψωδία ω΄) 7&8.
Ο νόστος, μέσα στο έργο δίνεται σε δύο μέρη.
Στο πρώτο περιγράφονται τα βάσανα που τράβηξε ο Οδυσσέας ώσπου να φθάσει στην Ιθάκη.
Στο δεύτερο τα βάσανα που τράβηξε μέσα στην ίδια του την πατρίδα, ώσπου να σκοτώσει τους μνηστήρες, να γίνει κύριος του σπιτιού του και να αποφύγει τα αντίποινα του φόνου.
Μερικές πηγές στην αρχαιότητα έβρισκαν κάποια συγγένεια του Ομήρου προς την Ιθάκη και τον Οδυσσέα.
Συνθέτοντας την Οδύσσεια κα τα όσα έλαχαν στον Οδυσσέα αρχίζει τη δράση με μία συγκέντρωση των θεών, βάζει τον Δία να θέτει μίαν αρχή:
«Όποιος κάνει κακό από δική του ελεύθερη θέληση και παρ’ όλο που έχει ειδοποιηθεί πως η πράξη του είναι αμάρτημα, βρίσκει τη δίκαιη τιμωρία του χωρίς οι θεοί να είναι υπεύθυνοι για το κακό που τον βρίσκει».
Στην Ιθάκη, η θεά Αθηνά συμβουλεύει το Τηλέμαχο, γιό του Οδυσσέα, και εκείνος απαιτεί από τους μνηστήρες, εμπρός σε όλους τους Ιθακησίους, να φύγουν από το σπίτι του (β΄139).
Αν επιμείνουν να κατατρώνε την περιουσία του, μια μέρα θα χαθούν, «νήποινοι», δηλαδή χωρίς, σύμφωνα με την αρχή του Δία, να τιμωρηθεί αυτός που θα τους σκοτώσει. Στη συνέχεια του έπους, ο ποιητής ειδοποιεί και άλλες φορές τους μνηστήρες για το φταίξιμό τους και για τη μελλοντική τιμωρία τους που θα είναι ο θάνατος.
2. Επίσης από την αρχή του έργου, ο Όμηρος, χαρακτηρίζει την διαγωγή των μνηστήρων ως έγκλημα και μας προετοιμάζει για τη δίκαιη τιμωρία τους, δίνοντάς μας την αίσθηση ότι είναι ένοχοι θανάτου, τόσο έντονα, ώστε «ο φόνος» τους να γίνει ηθική απαίτηση πρώτα, ψυχική ικανοποίηση έπειτα.
Την ψυχική αυτή πορεία ο Όμηρος την πραγμάτωσε με συνέπεια: Αφού έθεσε την τιμωρία των μνηστήρων ως παράβαση της ηθικής αρχής που διακήρυξε ο Ζευς στην α΄, την προμήνυσε με οιωνούς που αρχίζουν από την β΄ την αιτιολογεί δίνοντας τους μνηστήρες να προχωρούν από το απλό γλέντι της αρχής στην αποθράσυνση, στην απόπειρα δολοφονίας του Τηλέμαχου, στη βεβήλωση του σπιτιού του Οδυσσέα και στην προσπάθεια να σκοτώσουν τον ίδιο.
3. Στη ραψωδία χ΄ (Μνηστηροφονία), ο Οδυσσέας, με επιγραμματική συντομία συγκεφαλαιώνει τις εγκληματικές πράξεις των μνηστήρων και τους σκοτώνει μετά από μάχη τον έναν ύστερα από τον άλλον, ως εκπλήρωση δικαιοσύνης, για τις αδικίες τους, σύμφωνα με τα νόμιμα και τις αρχές των θεών.
4. Αν το έργο της Οδύσσειας τελείωνε εδώ θα έμενε αχρησιμοποίητη η προοικονομία του φόβου του Οδυσσέα για τα αντίποινα των συγγενών.
Στην ω΄ ραψωδία, ο Όμηρος, βάζει την Αθηνά που ανησυχεί, καθώς βλέπει τους συγγενείς των μνηστήρων να ξεκινούν να κτυπήσουν τον Οδυσσέα, να ρωτάει τον Δία αν έχει στο νου να προκαλέσει πόλεμο ή να βάλει ειρήνη ανάμεσα στους Ιθακήσιους και τον βασιλιά τους.
Ο Δίας της θυμίζει πως η εκδίκηση του Οδυσσέα έχει γίνει με το δικό της σχέδιο και σύμφωνα με την αρχή που έβαλε, και εφόσον οι μνηστήρες τιμωρήθηκαν δίκαια, εγκρίνει να ζήσει από δω και πέρα ο ήρωας συμφιλιωμένος με τους συγγενείς των μνηστήρων, γιατί η ενέργειά του, ήταν πράξη δικαιοσύνης 10.
Είναι, συνεπώς, προφανές ότι ο Όμηρος, αφού έθεσε την τιμωρία των μνηστήρων ως αίτημα της ηθικής αρχής που διακήρυξε στην α΄, αθωώνει τον Οδυσσέα για την πράξη της μνηστηροφονίας, στη συνέχεια παρουσιάζει το Δία να εγκρίνει να ζήσει από δω και πέρα ειρηνικά ο Οδυσσέας, συμφιλιωμένος με τους συγγενείς των μνηστήρων, γιατί η ενέργειά του ήταν πράξη δικαιοσύνης 11.
Όπως μπορεί να ειπωθεί, ως διαπίστωση, ο Όμηρος, αφού έδωσε στον κεντρικό ήρωά του σε μία ισορροπημένη αρμονία όλες τις αρετές που έχει ο ήρωας της ζωής κάθε εποχής, τον βάζει να ενεργεί τη μνηστηροφονία, ως δίκαιη τιμωρία των μνηστήρων, χωρίς να έχει ευθύνη, γιατί οι πράξεις τους ήταν αμάρτημα που τιμωρήθηκε με θάνατο.
Κλείνοντας, ο Όμηρος με την Οδύσσεια, υπακούοντας στη θεία του φύση, αγωνίστηκε να πλάσσει έναν κόσμο ωραίο και αληθινό, ειρηνικό και δίκαιο και οι άνθρωποι να ζουν με έργα ειρηνικά και δικαιοσύνης.
1 Ο Οδυσσέας ετυμολογείται ως: θυμωμένος, αισθανόμενος οδύνη, (1) συνενωμένος έγγαμος συζευγμένος (2) εγγυητής της ενότητας ασφαλείας. Βλ. Π. Αλεξιάδη, ετυμολογικό κύριων ονομάτων.
Στην Οδύσσεια (ραψωδία τ΄) ο παππούς του Οδυσσέα Αυτόλυκος (=αυτόφωτος) από τη μητέρα του Αντίκλεια (=δοξασμένη) του έδωσε το όνομα, γιατί είχε θυμώσει (=οδυσσάμενος) με πολλούς ανθρώπους.
2 Βλ. Σπύρος Γ. Παπαγιάννης: Η ανθρωποκτονία στην Αθήνα, κατά την κλασική περίοδο.
Διπλωματική Εργασία 2018. Με την επισήμανση: Η αντιγραφή τμήματος της εργασίας αυτής γίνεται με σκοπό, μη κερδοσκοπικό ερευνητικής φύσεως. Από τον συγγραφέα απαγορεύεται η αντιγραφή, αποθήκευση και διανομή της εργασίας του, εξ ολοκλήρου ή τμήματος αυτής, για εμπορικό σκοπό.
3 ΟΜΗΡΟΣ, Οδύσσεια, γ: 310, δ: 535.
4 Σπύρος Παπαγιάννης ο.π. με επανάληψη της υπόμνησής του.
5 Βλ. Όλγα Κομνηνού-Κακρίδη, ΣΧΕΔΙΟ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΗ ΤΗΣ ΟΔΥΣΣΕΙΑΣ. Βιβλιοπωλείον της «ΕΣΤΙΑΣ», Ι.Δ. Κολλάρου και Σία Α.Ε., με εκτεταμένες σημειώσεις και εξαντλητική βιβλιογραφία.
6 Σ.Β. Σεραμ «ΘΕΟΙ-ΤΑΦΟΙ-ΣΟΦΟΙ» εκδ. Γεμεντζόπουλος
7 Σπύρος Παπαγιάννης, ο.π. με επανάληψη της επισήμανσής του. Επίσης, Όλγα Κομνηνού-Κακρίδη, ο.π.
8 Όλγα Κομνηνού-Κακρίδη, ο.π.
9 Βλ. Αγαπητός Τσοπανάκης, Εισαγωγή στον ΄Ομηρο
10 Βλ. Όλγα Κομνηνού-Κακρίδη, ο.π.
11 Βλ. Όλγα Κομνηνού-Κακρίδη, ο.π.
