ΜΝΗΣΤΗΡΟΦΟΝΙΑ, η δικαίωση. Για ποια ΔΙΚΑΙΩΣΗ μιλάμε;
Αν εξαιρέσουμε την άποψη περί του μακρινού δρόμου της επιστροφής στην Ιθάκη (Κ. Καβάφης), οι περισσότεροι από όσους ασχολήθηκαν με την Οδύσσεια, αντιμετώπιζαν το θέμα ως να είχανε να κάνουν με υπεράνθρωπο εκπρόσωπο επί γης μιας θεάς, έναν ‘‘ράμπο’’, ας πούμε!
Πιο πολύ απ’ όλα τους απασχολούσε αν οι επαφές του με εξωγήινους πολιτισμούς του επέτρεπαν να χειρίζεται σχεδίες τύπου hovercraft και να κινείται άνετα μεταξύ Αμερικής και Κέρκυρας!!
Τους απασχολούσε δηλαδή, το μέσον για την επίτευξη ενός σκοπού. Ποιος όμως ήταν ο σκοπός αυτός και ποια η κινητήρια δύναμη;
Κάπου όμως στο περιθώριο, ειδικά όσοι έχουν διατελέσει ξενιτεμένοι ή ξεριζωμένοι από τον τόπο τους ψέλλιζαν, αλλά ποιος να τους ακούσει; Ότι η δύναμη που έκανε ΑΘΑΝΑΤΗ την Οδύσσεια ήταν ο ΝΟΣΤΟΣ.
Ας αφήσουμε λοιπόν τη NASA να ασχολείται με τον εξ-ωκεανισμό της Οδύσσειας και ας ψελλίσουμε κι εμείς σιγά σιγά: Βρήκαμε ποιο είναι το βασικό μήνυμα και ο σκοπός της Οδύσσειας. Ο νόστος και η Οδύσσεια, απλά είναι το εργαλείο προς επίτευξη του σκοπού.
Προσέξτε πως ξεκινάει το έπος, με τον Ορέστη που μόλις έχει εξοντώσει τους σφετεριστές και τελειώνει με τον Οδυσσέα που μόλις έχει εξοντώσει τους σφετεριστές της εξουσίας. Δεν σας έχει κάνει εντύπωση ότι εδώ και 3000 χρόνια η παγκόσμια κοινή γνώμη το προσδοκούσε, ποτέ δεν είχε κατηγορήσει τον Οδυσσέα ως τον θύτη ενός από τα μεγαλύτερα ομαδικά εγκλήματα στην Ιστορία; Μια γενοκτονία. Απολαύστε μαζί μας το γιατί.
Η Ομηρική ανάλυση που ακολουθεί, είναι βασική για να καταλάβουμε το νόημα και το μήνυμα της Οδύσσειας, ή έστω ένα από τα πολλά μηνύματά της.
Κατά την απουσία των Αχαιών στον πόλεμο της Τροίας και γενικά με τους Λαούς της Θάλασσας στην Ανατολική Μεσόγειο, κάποιοι ‘‘μνηστήρες’’ της εξουσίας στα μετόπισθεν, ανέλαβαν δράση και κατέλυσαν προηγούμενες δομές. Η αρχή έγινε με τον Αίγισθο, που παραγκώνισε την εξουσία των Μυκηνών, παίρνοντας στο δικό του βασίλειο τη γυναίκα του Αγαμέμνονα Κλυταιμνήστρα ως δική του. Όταν επέστρεψε από τα Μικρασιατικά παράλια ο Άνακτας των Αχαιών, το δίδυμο των σφετεριστών κράτησε τα ηνία της εξουσίας στον τόπο του, αφού δολοφόνησε τον υιό του Ατρέα, μαζί με όλους τους επιτελείς και πιθανούς διαδόχους των Μυκηνών.
Αποκατάσταση και επιστροφή της εξουσίας στις Μυκήνες για τελευταία φορά και πριν οι Δωριείς του Τημένου, παρά το Τεμένιο του Άργους, νικήσουν τον εγγονό του Αγαμέμνονος Τισαμενό, έλαβε χώρα όταν ο υιός του Αγαμέμνονος ΟΡΕΣΤΗΣ σκότωσε μαζί, την ‘’αμαρτωλή’’ μητέρα του και τον εραστή της. Στο σημείο αυτό ξεκινάει η ΟΔΥΣΣΕΙΑ.
Οι θεοί στον Όλυμπο εξετάζουν αυτό το συμβάν και το οποίο εμπνέει την Αθηνά να προτείνει λύση σε μια ανάλογη περίπτωση που παρατείνεται: Κάποιος Αντίνοος, ως άλλος Αίγισθος, διεκδικεί την εξουσία όχι απλά για τον τόπο του, παίρνοντας ως λάφυρο τη βασίλισσα Πηνελόπη, αλλά - το πρωτάκουστο - να καταλάβει ΚΑΙ την εξουσία στο ‘‘πρώην’’ βασίλειο του Οδυσσέα...
Αντίνοος· γιατί αυτός τα έργα επινόησε ετούτα όχι και τόσο για του γάμου
την ανάγκη ούτε καθόλου από οίστρο, μα άλλα είχε στο μυαλό, που ο γιος
του Κρόνου δεν επέτρεψε να γίνουν, ώστε να βασιλεύσει στον καλοχτισμένο
δήμο της Ιθάκης ο ίδιος, γι’ αυτό καρτέρι στήνοντας ήθελε να σκοτώσει το παιδί σου....
Οδύσσεια χ΄48-53
...Έχει καλέσει για συμπαράσταση και άλλους έντεκα από την ίδια την Ιθάκη, που όμως εκείνοι νομίζουν ότι η διεκδίκηση είναι για όλους και για το ποιος θα καταφέρει να πάρει μαζί του την Πηνελόπη στα τεμένη του επί της Ιθάκης, δηλαδή στο δικό του βασίλειο ο καθένας. Επειδή ο σκοπός του Αντίνοου έχει χαρακτήρα πραξικοπήματος και κανείς των εντοπίων (μη συγγενών) δεν θα συμφωνήσει, μια που η Πηνελόπη είναι αναποφάσιστη και για πάντα προσκολλημένη στον Οδυσσέα, καλεί ευθύς εξ αρχής ανάλογους μνηστήρες, τόσο από λαούς που εξουσιάζουν οι Κεφαλλήνες, όπως η Ζάκυνθος κι η Σάμη (σημερινό Teacchi - Θιάκι), όσο και από συνεργαζόμενους γείτονες όπως την αποικία του Δουλιχίου στο Αργοστόλι, άλλους 96 σύνολο 108.
Όλοι αυτοί έχουν άτυπα καταλάβει την εξουσία στην Ιθάκη, αφού έχουν εγκατασταθεί επί τρία χρόνια στο παλάτι του Άνακτα των Κεφαλλήνων Οδυσσέα, σπαταλώντας την περιουσία του.
Και αφού η συντριπτική πλειοψηφία είναι από αλλού, και αφού η περιουσία συντηρεί τους καταπατητές, το πάλαι ποτέ ένδοξο βασίλειο του Αρκείσιου τελεί υπό ΚΑΤΟΧΗ.
...Προς μεγάλη απογοήτευση του λαού της Ιθάκης και ενώ είναι ακόμα εν ζωή ο πρώην βασιλιάς Λαέρτης. Παράλληλα η βασίλισσα Πηνελόπη αρνείται το σενάριο αυτό, παρά τη ρητή εντολή και παρακαταθήκη του συζύγου της ότι θα έχει το ελεύθερο να παντρευτεί και να φύγει εφόσον αυτός καθυστερήσει να επιστρέψει και αφού ενηλικιωθεί το παιδί, αναλαμβάνοντας τη βασιλεία στα δικά του τεμένη.
Έτσι έχουν τα πράγματα, τη στιγμή που η θεά της σοφίας αναλαμβάνει δράση στην αρχή της Οδύσσειας. Ας δούμε τι άλλο έκαναν οι σφετεριστές της Ιθάκης από εκεί και μετά.
Στη ραψωδία β΄ ο Τηλέμαχος συγκαλεί ανοιχτή συνέλευση, όπου φαίνεται από τα λεγόμενα απλών πολιτών ότι οι Μνηστήρες κινούνται σε αντίθετη κατεύθυνση από το λαϊκό αίσθημα, αυθαιρετούν και γίνεται σε όλους μας αντιληπτό - αυτό είναι και το μήνυμα που θέλει να περάσει ο Όμηρος - ότι στην Ιθάκη δώδεκα λεβέντες έχουν καταλάβει πραξικοπηματικά την αρχή, έχοντας ως συνεπικουρία και άλλους 96 μάγκες από τα διπλανά νησιά. Ο Τηλέμαχος με εντολή της Αθηνάς ετοιμάζεται να δραπετεύσει νύχτα και να πάει σε Πύλο και Σπάρτη για να αναζητήσει τον πατέρα του που δεν έχει επιστρέψει ακόμα από τον Τρωικό πόλεμο.
Στη ραψωδία γ΄ ο Τηλέμαχος ευρίσκεται στην Πύλο, του βασιλιά Νέστορα.
Στη ραψωδία δ΄ ο Τηλέμαχος με τον υιό του Νέστορα Πεισίστρατο μεταβαίνουν στον Μενέλαο, βασιλιά της Λακεδαίμονος. Προς το τέλος της ραψωδίας αυτής η κάμερα του Ομήρου στρέφεται ξανά προς το παλάτι της Ιθάκης όπου από ένα τυχαίο γεγονός οι Μνηστήρες πληροφορούνται ότι ο Τηλέμαχος έχει πάει να ‘‘φέρει ενισχύσεις’’ από τη Σπάρτη και την Πύλο και τότε ο Αντίνοος εισηγείται να στήσουν ενέδρα και να τον σκοτώσουν κατά την επιστροφή. Έτσι γίνεται σαφές ότι αντίθετα από τους άλλους Μνηστήρες που επιθυμούσαν να πάρουν γυναίκα την Πηνελόπη, να φύγουν στον τόπο τους μαζί της και να αφήσουν τον Τηλέμαχο να νέμεται τα τεμένη του στην ησυχία του, αυτός ο άθλιος επιδιώκει ΚΑΙ την κατάληψη του θρόνου της Ιθάκης.
Από τη ραψωδία ε΄ και μετά μεταφερόμαστε εκεί που είναι ο Οδυσσέας. Στην ε΄ για παράδειγμα έχουμε τη μετάβαση του Οδυσσέα από την Καλυψώ στη Ναυσικά.
Στη ζ΄ ραψωδία συναντάει τη Ναυσικάα, που τον οδηγεί στο Παλάτι του πατέρα της Αλκίνοου (η΄).
Στην αρχή της ραψωδίας ι΄ αποκαλύπτει ότι είναι ο γιος του Λαέρτη και βασιλιάς της Ιθάκης Οδυσσέας και στη συνέχεια αρχίζει να περιγράφει τις περιπέτειές του στο έκθαμβο κοινό που κατακλύζει τις σάλες του ανακτόρου της Σχερίας-Κέρκυρας.
Η φανταστική αυτή περιήγηση στο παρελθόν θα καλύψει και τις ραψωδίες κ΄, λ΄, μ΄.
Στη ραψωδία ν΄ οι Φαίακες μεταφέρουν τον Οδυσσέα στην πατρίδα του. Στην παραλία συναντά την Αθηνά που τον ενημερώνει για το χάος στο οποίο έχει περιέλθει η εξουσία του τόπου του λόγω της απουσίας του και καταστρώνουν σχέδιο προς εξόντωση των μνηστήρων. Η βασική γραμμή θα είναι η ‘‘εκ των έσω εκπόρθηση’’ κατόπιν της δικής του διείσδυσης στο χώρο των γεγονότων και αφού ασφαλώς η θεά του τον μεταμορφώσει σε ζητιάνο.
Επανερχόμαστε στους Μνηστήρες στη ραψωδία ξ', όπου ο ‘‘ζητιάνος’’ Οδυσσέας πληροφορείται (στίχοι 91-108) από τον χοιροβοσκό Εύμαιο στην καλύβα του, περί των όσων κάνουν οι Μνηστήρες και πως φθείρουν την περιουσία του αφέντη του που έχει χαθεί στα ξένα (έτσι πιστεύει).
Στην αρχή της ραψωδίας ο΄ η Αθηνά πάει στη Σπάρτη να ‘‘μαζέψει’’ τον Τηλέμαχο , που τον είχαμε αφήσει εκεί στη ραψωδία δ΄, σε στιγμές χαράς και οινοποσίας στα πλαίσια των εορτών για τον διπλό γάμο των παιδιών, του Μενελάου και της Ελένης, ο Μεγαπένθης με μια δούλη και η Ερμιόνη με τον Νεοπτόλεμο, υιό Αχιλλέως. Να προσέξουμε εδώ τους στίχους 28-39, όπου η Αθηνά μέσα στον ύπνο του, καθώς κοιμάται τον ύπνο του δικαίου, τον πληροφορεί ότι η επιστροφή θα είναι δύσκολη μια και έχουν στήσει καρτέρι οι Μνηστήρες να τον σκοτώσουν. Γι` αυτό να αλλάξει δρομολόγιο.
Η ραψωδία π΄ είναι βασικότατη όσον αφορά τους μνηστήρες. Στην αρχή φτάνοντας ο Τηλέμαχος, με επίνοια της Αθηνάς στον ίδιο τόπο και στάνη που είναι ο Οδυσσέας, τον συναντάει ως άγνωστο ζητιάνο και ο οποίος του ζητά να επαναλάβει, για να το ακούσουμε καλά εμείς οι υπόλοιποι ότι Ο ΛΑΟΣ ΕΙΝΑΙ ΜΑΖΙ ΤΟΥ, οι άθλιοι αυθαιρετούν πραξικοπηματικά. Αφού φύγει ο Εύμαιος, η Αθηνά θα δώσει στον Οδυσσέα την κανονική του μορφή και έτσι θα τον αναγνωρίσει ο γιος του. Θα καταστρώσουν το πλήρες σχέδιο για την εξόντωση των μνηστήρων. Προς το τέλος της ραψωδίας με τα λόγια της Πηνελόπης μαθαίνουμε ότι παλαιότερα ο Οδυσσέας είχε ευεργετήσει την οικογένεια του χειροτερότερου των Μνηστήρων, του Αντίνοου, σώζοντας από βέβαιο θάνατο τον πατέρα του και συνεπώς, η απόπειρα δολοφονίας του Τηλέμαχου είναι ασέβεια και αχαριστία προς τον οίκο του Οδυσσέα, στίχοι 431-432:
και θες ν’ αποτελειώσεις το παιδί, και μεγαλειωδώς εμέ στενοχωρείς....
Στη ραψωδία ρ΄ ο Οδυσσέας μεταβαίνει στο Παλάτι καθοδηγούμενος από τον Εύμαιο, μέσω της απόκρημνης ατραπού κρυφά. Στους στίχους 212-254 περιγράφεται η συνάντηση με το τσιράκι των Μνηστήρων, γιδοβοσκό Μελάνθιο στην πηγή και ο οποίος κτυπά και προπηλακίζει τον Οδυσσέα. Στους στίχους 290-327 έχουμε την επική συνάντηση με τον ετοιμοθάνατο Άργο. Έντονη δράση των Μνηστήρων για τη συνέχεια.
Στη ραψωδία σ΄ οι μνηστήρες, απολαμβάνουν δυο ζητιάνους, τον Οδυσσέα και τον Ίρο, να ‘‘σκοτώνονται’’ στο ξύλο έτσι για να ‘‘σπάνε πλάκα’’.
Στη ραψωδία τ΄ ο Οδυσσέας, θριαμβευτής του ξυλοδαρμού μεταξύ των ζητιάνων, κερδίζει ως έπαθλο την ανοχή των μνηστήρων και γι’ αυτό δεν θα υπάρχουν αντιρρήσεις να φιλοξενηθεί τη νύχτα σε κάποια γωνιά του παλατιού. Έτσι θα βρει η Πηνελόπη την ευκαιρία, όταν θα μείνουν\ μόνοι τους, να ρωτήσει αυτόν τον σπουδαίο ζητιάνο αν ξέρει κάτι για τον άνδρα της. Θα τον πληροφορήσει, έτσι για να το ακούσουμε κι εμείς, πώς κορόιδευε τους Μνηστήρες τρία χρόνια με το ‘‘ράβε ξήλωνε’’ του σάβανου του Λαέρτη. Η ραψωδία αυτή έχει πλήθος άλλων πληροφοριών, μόνο που οι μνηστήρες απουσιάζουν, γιατί έχουν πάει σπίτια τους για ύπνο.
Στη ραψωδία υ΄ επανέρχονται οι Μνηστήρες το πρωί στο παλάτι και οι προκλήσεις τους κορυφώνονται.
Τελειώνουμε με τη ραψωδία φ΄ όπου με επίνοια της Αθηνάς η Πηνελόπη προκηρύσσει τον αγώνα του τόξου. Εδώ βλέπουμε, ανάλογα με του καθενός τη συμπεριφορά, τον χαρακτήρα του.
Η επόμενη ραψωδία είναι η χ΄, η ΜΝΗΣΤΗΡΟΦΟΝΙΑ. Ο Οδυσσέας μαζί με τον Τηλέμαχο, τον Εύμαιο συβώτα, τον βουκόλο Φιλοίτιο και με τη βοήθεια της Αθηνάς (Μέντωρ) εξοντώνει τους μνηστήρες μέχρις ενός και αποτινάσσει το ζυγό της κατοχής στην Ιθάκη.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: Αν ποτέ μια ‘‘δράκα’’ συνταγματαρχών καταλάβει την εξουσία του τόπου πραξικοπηματικά, δεν χρειάζεται καμία διεθνής κινητοποίηση ώστε να δοθεί χρόνος να διαλυθούν τα πάντα, να μπουν οι Τούρκοι και να διχοτομηθεί η Κύπρος. Εντός σαράντα ημερών διεισδύει εντός της χούντας ένας δήθεν συνεργάτης και μπαμ στον κρόταφο, όπως εκείνος ο αξιωματικός που έφαγε τον Σαντάτ της Αιγύπτου μπροστά στον κόσμο, στην παρέλαση, όπως ο Αριστογείτων, τον δικτάτορα Ίππαρχο. Όπως παρολίγον ο Αλέκος Παναγούλης, αν δεν είχε μπλέξει και δεν ήταν κοντό το καλώδιο. Αν τελικά το 1968 ο τέως αντί να κινητοποιήσει άκαπνους στρατηγούς, που οι λοχαγοί του Παπαδόπουλου τους πέρασαν χειροπέδες, απλά είχε μπλοκάρει τη μερσεντές του Πατακού όπως γύριζε από τα Καλάβρυτα.
Χαίρομαι ιδιαίτερα κάθε φορά που καταπιάνομαι με τον Όμηρο, και την Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Στη μέση εκπαίδευση κάναμε κείμενο στο πρωτότυπο και μεταφρασμένη από τον Αργύρη Εφταλιώτη την Οδύσσεια. Αποθέωση ομηρική στο Πανεπιστήμιο με τον μέγα διδάσκαλο Ι. Θ. Κακριδή, το 1967, όσο προλάβαμε πριν τον διώξει η Χούντα.
Όλα τα χρόνια από τότε για μένα τα ομηρικά κείμενα είναι κείμενο αναφοράς του καθόλου ελληνικού πνεύματος. Από την αρχή πίστευα και πιστεύω ότι δεν υπάρχει στον ομηρικό κόσμο ανθρωπομορφισμός, αλλά κοινωνιομορφισμός. Οι θεοί και η κοινωνία τους προσομοιάζουν τον άνθρωπο και την κοινωνία του. Τρανό παράδειγμα η ραψωδία χ της Οδύσσειας, που ο αρχαίος φίλος Νίκος μού παρέθεσε ως αίτημα στην πολυετή και ενδιαφέρουσα προσέγγιση και έρευνά του.
Πάντοτε είχα την πεποίθηση ότι ο Όμηρος ήταν υπαρκτός ποιητής, όπως αποδεικνύεται από τη δημιουργική βούλησή του. Η Μνηστηροφονία είναι τρανή απόδειξη. Είναι γνωστό ότι η Οδύσσεια αποτελείται από τρεις ενότητες. Οι δώδεκα ραψωδίες συγκροτούν τη Μνηστηροφονία, όσες Τηλεμάχεια και Φαικίδα μαζί. Από την αρχή ως το τέλος του έπους ο Όμηρος αναφέρεται στον Νόστο του Οδυσσέα, αλλά γιατί γίνεται ο Νόστος;
Ο αγώνας του Οδυσσέα είναι για θρόνο – γυναίκα – βασίλειο – τάξη. Οι Θεοί στις συνελεύσεις τους – αγορά από το ρήμα αγείρω – αποφασίζουν:
Στην α΄ αγορά για επιστροφή Οδυσσέα,
Στη β΄ αγορά, επιπλέον, εκδίκηση μνηστήρων.
Η εκδίκηση = αυτοδικία είναι ηθικά επιβεβλημένη κατά το αρχαίο σχήμα: ύβρις – νέμεσις – τίσις.
Κατά συνέπεια, όλη η Οδύσσεια από το α΄ ως το ω΄ είναι περιγραφή και εφαρμογή τούτου του αρχαίου προτύπου ομαλής λειτουργίας των κοινωνικών συσσωματώσεων.
Η μνηστηροφονία από τη μεριά του Οδυσσέα είναι αριστεία νου και πολεμική ανδρεία. Είναι εξατομικευμένη πράξη, κάθε μνηστήρας φονεύεται ξεχωριστά και επώνυμα.
Λογοτέχνης - Φιλόλογος - Συγγραφέας
Ξάνθη – 1 Νοεμβρίου 2019
Απευθυνθήκαμε για τη νομική διάσταση της Μνηστηροφονίας στον φίλο, δικηγόρο και γνωστό σκακιστή Νικόλαο Μαρινόπουλο:
- Γεια σου, Νίκο μου. Για τη σημερινή εποχή η αυτοδικία αποτελεί σοβαρό ποινικό αδίκημα. Τότε όμως ίσχυαν άλλα, οπότε το θέμα σου είναι μάλλον ιστορικό παρά νομικό. Δηλαδή πρέπει να ερευνηθεί τι ίσχυε ως γραπτό και εθιμικό δίκαιο την εποχή που περιγράφει ο Όμηρος.
- Και μόνο αυτό που λες αυτή τη στιγμή, αν μπει μου φτάνει. ...Θα είναι μεγάλη μου τιμή να έχω άρθρο σου εντός του βιβλίου μου που θα κυκλοφορήσει τα Χριστούγεννα.
- Νίκο μου, σ΄ ευχαριστώ για τα καλά σου λόγια. Είναι αμοιβαία η εκτίμηση. Όμως η διαπίστωση και μόνο ότι η αυτοδικία σήμερα αποτελεί ποινικά κολάσιμη πράξη δεν μπορεί να αποτελέσει τροφή για αρθρογραφία. Μάλιστα εάν προβούμε σε ανάλυση ποινική των πράξεων του Οδυσσέα με βάση τα σημερινά δικαϊκά δεδομένα, μάλλον θα τείνουμε να απαξιώσουμε τις πράξεις του εν λόγω ήρωα, καθώς ο τελευταίος διέπραξε ανθρωποκτονίες εκ προθέσεως στα πλαίσια αυτοδικίας. Όμως όπως καλά γνωρίζεις, ο Όμηρος στο έπος του έδινε άλλη διάσταση. Όταν παραδείγματος χάρη ο Οδυσσέας σκότωνε τον Αγέλαο, ο επικός ποιητής έμμεσα πέρναγε το μήνυμα της πάταξης εκείνων που ‘‘άγουν τον Λαό’’ (Αγέλαος) δηλαδή των λαοπλάνων. Συνεπώς νομική προσέγγιση των πράξεων του Οδυσσέα με βάση τα σημερινά δεδομένα δεν συνάδει. Αντίθετα, με τη διαπίστωση αυτή, θα είχε πολύ ενδιαφέρον να προσεγγιστούν οι πράξεις του ήρωα με κάποιο τεκμηριωμένο ιστορικό άρθρο, αναφορικά με το τι ίσχυε ως εθιμικό και ποινικό δίκαιο για την εποχή που περιγράφει ο Όμηρος, και αυτό πάντα με ιδιαίτερη προσοχή, μήπως και με την προσέγγιση αυτή, έρθουμε σε αντίθεση με τη βούληση του ποιητή, ως παραπάνω περιγράφεται, ότι δηλαδή ο Οδυσσέας δολοφονώντας τον Αγέλαο μετέφερε αφενός ένα πολιτικό μήνυμα κατά των λαοπλάνων πολιτικών,αλλά και ευρύτερο κοινωνικό μήνυμα κατά των κακόβουλων και μη ειλικρινών πολιτών γενικά.
- Συγχαρητήρια, το κείμενο αυτό είναι ιδανικό, γιατί βάζει τα πράγματα στη θέση τους και κρατάει διπλωματικές ισορροπίες. Μου αρκεί και θα ήθελα να το συμπεριλάβω όπως είναι. Αν και υπάρχουν και άλλες ερμηνείες για τον Αγέλαο που πολλές φορές τον λέει Ἀγέλεο και παραπέμπει σε αυτόν που άγει το έλεος, αν και έχουμε σε παρομοίωση τις αγελάδες (βόες ὣς ἀγελαῖαι). Eπειδή μετά τον θάνατο των βασικών μνηστήρων καθοδηγεί τους υπολοίπους για ώρα, οι περισσότεροι δέχονται την ερμηνεία τη δική σου.
- Νίκο μου, σ΄ ευχαριστώ πολύ, πραγματικά καταπληκτική δουλειά, σου εύχομαι ολόψυχα τα καλύτερα.
