Ο Λογοτέχνης – Φιλόλογος ΑΠΘ – Συγγραφέας – Ομηριστής Θανάσης Μουσόπουλος από την Ξάνθη έχει τις περισσότερες συμμετοχές στα βιβλία μας αναλύσεων των ραψωδιών της Οδύσσειας με οκτώ συμμετοχές ως συγγραφέας άρθρου. Στις ίδιες ραψωδίες είχε και τη φιλολογική επιμέλεια, όπως και σε κάποιες άλλες. Οι δημοσιεύσεις του αυτές έχουν ως εξής:
Ραψωδία θ' - Ο Δημόδοκος και η Πανδαισία Τέχνης και Πολιτισμού
Αφιερωμένο στον Δ. Ν. Μαρωνίτη (1929 - 2016)
Ο φίλος Νίκος Φρ. Καμπάνης, με το μεράκι και τη μεγάλη ερευνητική του προσπάθεια περί τον Όμηρο και τα Ομηρικά, μου έδωσε την ευκαιρία και δυνατότητα να ασχοληθώ και εκφραστώ σχετικά με θέματα που με συγκίνησαν και με συγκινούν από τα φοιτητικά μου χρόνια.
Στο πρώτο έτος της Φιλοσοφικής του Α.Π.Θ. το 1967 είχα Δάσκαλο - για λίγους μήνες πριν εκδιωχθεί από τη χούντα - τον αξέχαστο καθηγητή Ιωάννη Κακριδή. Εκτός από τη διδασκαλία του, με στήριξαν οι σοφές μελέτες καθώς και η μετάφραση των ομηρικών επών που φιλοτέχνησε μαζί με τον Νίκο Καζαντζάκη.
Τα χρόνια εκείνα επίσης γνώρισα και τον νεότερο Δημήτρη Μαρωνίτη με πλούσιο έργο που αναφέρεται στον Όμηρο και με τις καινοτόμες αξιοθαύμαστες μεταφράσεις του της Ιλιάδας και της Οδύσσειας. Ένα έργο του με διαχρονική αξία είναι το «ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΚΑΙ ΝΟΣΤΟΣ ΤΟΥ ΟΔΥΣΣΕΑ - Η ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΟΔΥΣΣΕΙΑΣ».
Στον Δ. Ν. Μαρωνίτη που έφυγε το 2016 αφιερώνω το σημερινό κείμενό μου με τίτλο «Ραψωδία θ΄ - Ο Δημόδοκος και η Πανδαισία Τέχνης και Πολιτισμού», ως μικρό δείγμα ευγνωμοσύνης για την ευρύτερη προσφορά του.
Η ραψωδία θ΄ που έχει τον αρχαίο τίτλο «Οδυσσέως σύστασις προς Φαίακας» και αποτελεί βασικό σημείο της ενότητας «Φαιακίδα» (ε - ν), όντας η αρχή του Νόστου. Η θ΄ εκτός από τον κεντρικό αυτό ρόλο, περιέχει δύο βασικά στοιχεία, που συνδέονται με την τέχνη και τον πολιτισμό. Πρόκειται για την κυρίαρχη παρουσία του αοιδού Δημόδοκου και την περιγραφή μιας «πολιτισμικής» θα λέγαμε «πολυεκδήλωσης».
Θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε τη θ΄ ως απαρχή της μεγάλης επιστροφής, ένα μεταβατικό στάδιο μεταξύ:
- Β. Ιθάκης = Πραγματικότητας
Στην απαρχή αυτή η θέση της Τέχνης - όπως διαμορφώνεται από τη μορφή του Δημόδοκου - είναι πρωταρχική - και θα έλεγα - πρωτοποριακή. Τα τραγούδια του αοιδού Δημόδοκου:
Β. Παράνομη σχέση του Άρη με την Αφροδίτη
Γ. Δούρειος ίππος
- Θείος αοιδός που ένας θεός του χάρισε του τραγουδιού τη χάρη, να μας τέρπει όπου και όπως τον παρακινεί ο πόθος του να τραγουδήσει
- Τον αοιδό που τον εσφράγισε η Μούσα με την εύνοιά της
- Η Μούσα παρακίνησε τον αοιδό να ψάλει κατορθώματα γενναίων ανδρών
- Ο αοιδός ξανάπιασε να τραγουδήσει, γιατί του το ζητούσαν οι καλύτεροι των καλεσμένων
- Ο Οδυσσέας ακούγοντας γέμιζε αγαλλίαση
- Θέλω να δείξω την εκτίμησή μου, κι ας με βαραίνει η τόση θλίψη. Γιατί πάνω στη γη όλοι οι θνητοί οφείλουν σέβας και τιμή στους αοιδούς, που η Μούσα τους εδίδαξε τον δρόμο στα τραγούδια τους κι αγάπησε πολύ των αοιδών το γένος
- Έτσι που τραγουδάς με τάξη εξαίρετη των Αχαιών τη μοίρα
Ο Όμηρος δεν παραθέτει απλώς τα τρία τραγούδια του Δημόδοκου, λειτουργεί ως κριτικός και σχολιαστής του κλίματος και της ατμόσφαιρας της όλης δημιουργικής και πολιτιστικής πνοής.
Ο Οδυσσέας είναι ένας άγνωστος ταλαιπωρημένος ξένος στη ραψωδία θ΄. Μεγάλο κεφάλαιο όσον αφορά την αντιμετώπιση του ξένου αποτελεί όλη η «Οδυσσέως σύστασις προς Φαίακας».
Στην επόμενη ραψωδία ι ο Οδυσσέας αποκαλύπτεται και ξεκινά λέγοντας προς τον Αλκίνοο: «Ευγενικέ μου Αλκίνοε, που ξεχωρίζεις πρώτος στον λαό σου, ωραίο πράγματι ν’ ακούς έναν καλό αοιδό, όπως αυτός εδώ, με θεία θα ΄λεγες φωνή. Κι ομολογώ, απόλαυση άλλη δεν υπάρχει πιο χαριτωμένη, απ΄ όταν σμίγει ο κόσμος όλος σ’ ευφροσύνη· στην αίθουσα οι καλεσμένοι, καθισμένοι στη σειρά, ακούν τον αοιδό προσηλωμένοι· και τα τραπέζια εκεί μπροστά γεμάτα ψωμί και κρέας· ο οινοχόος να τραβά απ’ τον κρατήρα το κρασί και να περνά, και να κερνά στις κούπες. Βαθιά το αισθάνομαι πως είναι αυτό ό,τι πιο ωραίο υπάρχει».
Αισθάνομαι την ανάγκη να αποδώσω τα δέοντα στην έκδοση της Οδύσσειας στις εκδόσεις Παπύρου, στη μετάφραση και τις σημειώσεις του Γ. Δ. Ζευγώλη. Σχετικά με τον άγνωστο ξένο της θ΄ διαβάζουμε: «Η τιμή που έκανε ο Α. στον ξένο του ήταν πολύ μεγάλη […] Η ηθική επίδρασή τους (των ομηρικών επών) στις ψυχές των παιδιών που τα διδάσκονταν ήταν αναμφισβήτητη» (σελ. 60-61).
Όμως εκτός από τον αοιδό, έχουμε και τα αθλήματα. Σημειώνει ο Γ. Δ. Ζευγώλης: «Από τα λόγια του Ευρύαλου γίνεται φανερό πόση σημασία έδιναν οι αρχαίοι στον αθλητισμό» (σελ. 164).
Γενικά, διαπιστώνουμε ότι μια ισορροπία επικρατεί στην περιγραφή όλων των δράσεων Πολιτισμού στη ραψωδία θ. Μου έκανε εντύπωση ότι ο Ήφαιστος στο δεύτερο τραγούδι μιλά ως ΑΜΕΑ (Ο Άρης είναι αρτιμελής, ενώ εγώ σακάτης «όχι από φταίξιμο κανενός, μόνο των δυο γονιών μου, που καλύτερα να μ’ άφηναν αγέννητο»).
Θα έλεγα ότι όλη η ραψωδία αποτελεί μια διαλεκτική μεταξύ του ήρωα και του αοιδού, του Οδυσσέα και του Δημόδοκου, της πραγματικότητας και της τέχνης.
Κλείνοντας - με συγκίνηση - είδα τα διαχρονικά όρια του Ελληνισμού. Λέγει ο Όμηρος ο πανέλληνας: «εκείνος (εννοεί ο Άρης) πήρε τον δρόμο για τη Θράκη / στην Κύπρο φτάνει η Αφροδίτη».
Στο κείμενό μου αυτό, με την ευκαιρία της επεξεργασίας και παρουσίασης από τον φίλο και συνοδοιπόρο Νίκο Καμπάνη της ραψωδίας ι της Οδύσσειας, θα επιχειρήσω να παντρέψω δύο παιδικές μου διαχρονικές αγάπες: τον Όμηρο και τη Θράκη. Ανάμεσά τους ως βαθύς συνδετικός ιστός οι μύθοι και οι ήρωες.
Θα δώσουμε το λόγο σε σύγχρονους μελετητές για να περιγράψουν και προσδιορίοσυν τον κόσμο του Ομήρου.
Πολύ χαρακτηριστικά η Jacqeline de Romilly «Αρχαία Ελληνική Γραμματολογία», μετ. Θ. Χριστοπούλου - Μικρογιαννάκη, εκδ. Καρδαμίτσα, 1988, λέγει:
«Ο ομηρικός κόσμος παρουσιάζεται σε καιρό πολέμου στην Ιλιάδα και σε καιρό ειρήνης στην Οδύσσεια. Αλλά μέσα στους δύο κόσμους αντανακλάται η ίδια αντίληψη για την ανθρώπινη ζωή» (σελ. 33).
Ο M. I. Finley (‘Ο κόσμος του Οδυσσέα’, Αθήνα, 1960) γενικεύοντας γράφει: «Αν αληθεύει πως η ευρωπαϊκή ιστορία άρχισε με τους Έλληνες, είναι εξίσου αληθινό πως η ελληνική ιστορία άρχισε με τον κόσμο του Οδυσσέα ».
Ο G.Thomson (στον Συλλογικό τόμο «΄Ομηρος», 1984) παρατηρεί ότι ο Όμηρος είναι όχι μόνο ο θεμελιωτής αλλά εξακολουθεί να είναι και ο αδιαφιλονίκητος κύριος της κλασικής παράδοσης, ενώ σε άλλο σημείο του κειμένου του προσθέτει ότι η Ιλιάδα και η Οδύσσεια δεν αποτελούν το ξεκίνημα αλλά την κορύφωση μιας καλλιτεχνικής διαδικασίας, τα πρωιμότερα στάδια της οποίας δεν είναι πλέον ευκρινή.
O W. Schadewaldt «Από τον κόσμο και το έργο του Ομήρου», τ. Α΄, 1980, εύστοχα πιστεύω τονίζει ότι η ποίηση του Ομήρου δεν είναι αποκλειστικά απόρροια της ατομικότητάς του, αλλά μέσα από τον Όμηρο και με τη μεσολάβησή του μιλά πραγματικά η παλιά καταξιωμένη παράδοση, η φύση και το πνεύμα του λαού του.
Τέλος, ο F. Codino « Εισαγωγή στον Όμηρο », Αθήνα, 1981, γράφει : « Ο Όμηρος ήταν η Βίβλος των Ελλήνων, όπως λέγεται συχνά. Αλλά δεν ήταν ιερό βιβλίο, κι ακόμη περισσότερο ένα βιβλίο που οφειλόταν στην αποκάλυψη. Οι Έλληνες δεν είχαν ποτέ μια Αγία Γραφή. Ο Όμηρος ήταν γι’ αυτούς ένας καλλιτέχνης, όχι ένας οραματιστής ( … ) Όλοι θεωρούσαν το έργο του, εκτός από ποιητικό αριστούργημα, και σαν πηγή διδαγμάτων για την ιστορία, την επιστήμη, την πολιτική, τη θρησκεία και την ηθική ».
Προκειμένου να αναφερθούμε στη Μυθολογία της Θράκης, θα φωτίσουμε εισαγωγικά τον χωροταξικό προσδιορισμό της Θράκης.
Ο Χώρος της Θράκης κατά την κλασική εποχή συμπεριελάμβανε την σημερινή Βουλγαρία, την ευρωπαϊκή Τουρκία, τη βορειοανατολική Ελλάδα και τμήματα της τέως Γιουγκοσλαβίας. Ο Χόντινοτ στο βιβλίο του «Οι Θράκες» αναφέρει ότι νεολιθικοί αγρότες ήρθαν στην ευρύτερη περιοχή στα τέλη της 7 ης χιλιετίας όχι μόνο στα ευρύτερα βαλκάνια ως βόρεια της Ρουμανίας, αλλά και στην Τουρκία και στην περιοχή πέριξ της Κριμαίας. Αυτός είναι ο χώρος της Θράκης, που με την πάροδο του χρόνου συρρικνώνεται. Από την Παλαιολιθική περίοδο 10.000 – 7.000 π. Χ. έχουμε λίθινα εργαλεία στον Άδρα και στον Έβρο, από τη νεολιθική εποχή 4.500 – 3.000 π. Χ. σώζονται στη δυτική Θράκη πολλοί οικισμοί, ενώ στην περίοδο της Χαλκοκρατίας η Θράκη δέχτηκε επίδραση από Τροία, Λέσβο, Λήμνο.
Οι δύο μεγάλοι ιστορικοί της αρχαιότητας Ηρόδοτος και Θουκυδίδης γνώριζαν καλά τη Θράκη. Ο Ηρόδοτος μάλιστα θεωρεί ότι οι Θράκες είναι δεύτερος πολυπληθέστερος λαός του γνωστού σε εκείνον κόσμου (μετά τους Ινδούς ) και ο ισχυρότερος αλλά μόνο δυνητικά, λόγω έλλειψης ενότητας των πολλών θρακικών φυλών.
H μυθολογία με την πάροδο του χρόνου αλλάζει και προσαρμόζεται στα εκάστοτε νέα δεδομένα.
Αναφερόμαστε – πολύ χοντρικά – στα δώδεκα χιλιάδες χρόνια από την αγροτική επανάσταση. Οι πρώτοι κάτοικοι της περιοχής μας που ήταν γεωργικοί πληθυσμοί είχαν αποδώσει ένα πνεύμα σε κάθε φυσικό φαινόμενο. Με την πάροδο του χρόνου, αυτά τα ασαφή πνεύματα απέκτησαν ανθρώπινη μορφή και εντάχθηκαν στην μυθολογία ως θεοί και θεές. Μετά την κάθοδο νέων φυλών από βόρεια, ήρθε και ένα νέο θεϊκό πάνθεον, βασισμένο στην κατάκτηση, τη δύναμη, την ανδρεία στη μάχη και τον ηρωισμό.
Παλαιότερες θεότητες του γεωργικού κόσμου αφομοιώθηκαν με ισχυρότερες ή απαξιώθηκαν πλήρως. Η Θράκη για τους αρχαίους Έλληνες ήταν ο χώρος από όπου εξορμούσε ο Βορέας και ο πολεμικός θεός Άρης. Ήταν όμως και ο τόπος του Ορφέα και των άλλων μυθικών μουσουργών, του Μουσαίου, του Θάμυρη και του Εύμολπου. Ο πόλεμος και η δημιουργία ξεκινούσαν από τον αχανή χώρο της Θράκης, εξαπλώνοντας στη νότια Ελλάδα τα μυστήρια της ζωής και του θανάτου. Ο Βορέας, γιος του Στρυμόνα, όρμησε από τη Θράκη στην Αθήνα, άρπαξε την κόρη του Ερεχθέα Ωρείθυια. Μια σειρά μύθοι βάζουν τη Θράκη στους μύθους της Αθήνας και στην Αργοναυτική εκστρατεία. Άλλος γιος του Στρυμόνα ήταν ο Ρήσος, βασιλιάς της Θράκης που πήρε μέρος στον Τρωικό πόλεμο, όπου δολοφονείται την πρώτη νύχτα της παραμονής του στο Ίλιο. Έτσι τονίζεται η σχέση της Θράκης με την πανελλήνια εκστρατεία του Τρωικού πολέμου, όπως επίσης τη σχέση της και με την Κύπρο. Ο Άρης και η γενιά του συνδέονται με τη Θράκη. Ο άγριος θεός του πολέμου και οι απόγονοι του Τηρέα, Λυκούργος και Διομήδης, βασιλιάδες της Θράκης, έμειναν στη μνήμη σκληροί και βάρβαροι.
Βασιλιάς των Βιστόνων ήταν ο γιος του Άρη Διομήδης. Οι Βίστονες κατοικούσαν γύρω από τη Βιστονίδα λίμνη. Ήταν άγριος και πολεμικός λαός, όπως και ο βασιλιάς τους που είχε τέσσερα θηλυκά ανθρωποφάγα άλογα: Πόδαγρος, Λάμπων, Ξάνθος και Δεινός, τα ονόματά τους. Τρέφονταν από τις σάρκες επισκεπτών ή τιμωρημένων υπηκόων. Λέγαν ότι τα άλογα εξαγριώνονταν, επειδή έπιναν νερό από τον Κοσσινίτη ποταμό που χυνόταν στη Βιστονίδα (ο σημερινός Κόσυνθος ποταμός που διέρχεται από την Ξάνθη). Χοντρές αλυσίδες και αρματωμένη φρουρά φύλαγε τα άλογα.
Ο όγδοος άθλος που όρισε ο βασιλιάς Ευρυσθέας στον Ηρακλή ήταν να του φέρει αυτά τα άγρια άλογα του Διομήδη. Ο Ηρακλής, λοιπόν, προετοιμάστηκε, πήρε μαζί του και άλλους εθελοντές ήρωες, ανάμεσά τους το φίλο του Άβδηρο, και όλοι μαζί ήρθαν με πλοίο, πέρασαν το Αιγαίο, πέρασαν τη Θάσο και αγκυροβόλησαν στην απέναντι θρακική ακτή. Ο Ηρακλής τράβηξε στους στάβλους, σκότωσε τους φρουρούς και πήρε τα άλογα. Τα πήγε στην παραλία και ανέθεσε στον Άβδηρο να τα προσέχει. Ο Διομήδης στο μεταξύ, κατάλαβε τι έγινε, μάζεψε τους Βίστονες και όλοι επιτίθενται στον Ηρακλή και τους άνδρες του. Ο Ηρακλής σκοτώνει τον Διομήδη και άλλους και γυρίζει στην παραλία για να φύγουν. Εκεί όμως βρίσκουν τον Άβδηρο κατασπαραγμένο από τα άλογα του Διομήδη. Ο απαρηγόρητος Ηρακλής θάβει τα σπαράγματα του Άβδηρου και ιδρύει την πόλη Άβδηρα, στην οποία όρισε να τελούνται ετήσιοι αγώνες προς τιμήν του. Ο Ηρακλής γυρίζει με τα άλογα στις Μυκήνες και τα παραδίδει στον Ευρυσθέα. Για την τύχη των αλόγων υπάρχουν πολλές εκδοχές, πράγμα που δείχνει και τη μεγάλη διάδοση του σχετικού μύθου, που παρουσιάζεται στην «Άλκηστη» του Ευριπίδη (διδάχθηκε το 438 π.Χ.).
Όμως η Θράκη, εκτός από χώρος του θανάτου και της σκληρότητας είναι και ο χώρος της μουσικής και της τρυφερότητας. Ο Ορφέας συμβολίζει την άλλη πλευρά της Θρακικής γης. Η αρμονία γεννιέται, εξάλλου, από τη σχέση των δύο αντίθετων άκρων. Ο Διόνυσος με τις Μαινάδες από τη Μικρασία φτάνει στη Θράκη, σκοτώνει το Λυκούργο και τον Ορφέα. Τα μυστήρια του Διονύσου ανταγωνίζονται τα Ορφικά μυστήρια. Η έκσταση του Διονύσου και το έμφυτο μέσα στους ανθρώπους θεϊκό στοιχείο των Ορφικών. Η Ορφική ζωή με νηστείες και καθαρμούς ενισχύει την ψυχή και απονεκρώνει το ζωικό.
Με τη Θράκη συνδέεται ο Μουσαίος και ο Θάμυρις, μουσικοί που συνδέονται με τον Ορφέα.
Ο Μουσαίος καλλιεργούσε τη μουσική ως τέχνη αλλά και ως μαγική δύναμη. Ως ποιητής χρησιμοποιούσε το δακτυλικό εξάμετρο, που ο ίδιος είχε επινοήσει. Έχει σχέση με τη Θράκη και την Ελευσίνα, έγραψε ύμνους και χρησμούς, ενώ θεωρείται ιδρυτής των Ελευσίνιων μυστηρίων.
Ο Θάμυρις ήταν ένας φτωχός λαϊκός βάρδος, ραψωδός ή αοιδός. Σε αυλές αρχόντων ή πανηγύρια απάγγελνε ή κιθαρωδούσε. Όμως έγινε τόσο υπερόπτης ώστε κάλεσε τις Μούσες σε αγώνες άσματος. Οι Μούσες βέβαια τον νικούν και τον τυφλώνουν, ενώ του στερούν τη μουσική ικανότητα.
3. ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΤΟΥ ΟΜΗΡΟΥ ΣΤΗ ΘΡΑΚΗ
Πριν ανιχνεύσουμε τις πολλές αναφορές του Ομήρου στη Θράκη, θα δώσουμε τον λόγο στον αγαπημένο μου καθηγητή στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Ι.Θ. Κακριδή «Η Γεωγραφία της Οδύσσειας» ο οποίος στο βιβλίο «Προομηρικά Ομηρικά Ησιόδεια» (Αθήνα 1980, σσ 92-108) γράφει:
«Πόσους λαούς και πόσους τόπους, πόσα νησιά και πόσες θάλασσες δεν μνημονεύει στην Ιλιάδα και προπαντός στην Οδύσσεια! Και είναι από τον Στράβωνα, τον μεγάλο γεωγράφο της αρχαιότητας, που ο Όμηρος χαραχτηρίζεται (1,1,2) αρχηγέτης της γεωγραφικής εμπειρίας. Δεν είναι να παραξενευτούμε αν οι Έλληνες, από πολύ νωρίς, αρχίζουν να ψάχνουν στον γεωγραφικό χάρτη, για να ταυτίσουν τις χώρες, τα νησιά και τα πελάγη που μνημονεύονται στην Οδύσσεια. Δεν μιλούμε για τα μικρασιατικά παράλια, για τη Θράκη, για την ανατολική ηπειρωτική Ελλάδα, για τα νησιά του Αιγαίου, τη Δήλο, την Κρήτη κλπ., γιατί ο αιγαιοπελαγίτικος χώρος ήταν και στον Όμηρο και στους ακροατές του πολύ γνωστός· ο λόγος είναι για τους απόμακρους τόπους που αντίκρισε ο Οδυσσέας, των Λαιστρυγόνων, να πούμε, και των Κυκλώπων, για τα νησιά του Αιόλου, της Κίρκης, της Καλυψώς. Και γι’ αυτές τις χώρες πιστεύουν πως ο ποιητής, όταν τις περιγράφει, δεν αφήνεται στη φαντασία του, μόνο έχει στο νου του πραγματικές χώρες και πραγματικά νησιά — αλλιώς τι γεωγράφος ήταν; Aπό τα χρόνια του Ησίοδου ως το τέλος του αρχαίου κόσμου η συζήτηση για τους τόπους που παράδειρε ο Οδυσσέας δεν είπε να σταματήσει».
Συχνά μιλάμε για τον ιστορικό Όμηρο, τον ποιητή και τον ιστορικό, τώρα θα δούμε τον γεωγράφο και εθνογράφο.
Στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια, καθώς και στους Ομηρικούς Ύμνους, υπάρχουν πολλές αναφορές στη Θράκη και στους Θρακιώτες, που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο σχετίζονται με τον Τρωικό Πόλεμο.
Στο Β της Ιλιάδας έχουμε ανάμεσα στον κατάλογο των συμμάχων των Τρώων τους Θράκες και τους Κίκονες και τους αρχηγούς τους. Μαθαίνουμε ότι «Τους Θράκες τους οδηγούσε ο Ακάμας και ο ήρωας Πείροος, όσους περικλείει ο Ελλήσποντος με τα ορμητικά ρεύματα. Επίσης αρχηγός των κονταρομάχων Κικόνων ήταν ο Εύφημος, γιος του διοθρεμμένου Τροιζήνα γιου του Κέου» (Β, 844-7).
Εγκατεσπαρμένες σε όλην την Ιλιάδα υπάρχουν πληροφορίες για τον στρατό των Θρακών και τους αρχηγούς. Σχεδόν σε κάθε ραψωδία της Ιλιάδας αναφέρεται κάτι που σχετίζεται με τη Θράκη. Κάποια παραδείγματα (σε μετάφραση Δ. Ν. Μαρωνίτη):
«Σκότωσε τον άριστο του θρακικού στρατού, γιο του Ευσσώρου, τον Ακάμαντα, πολεμιστή μεγάλο και περήφανο» (Ζ 7-8)
«Αυτός που κάποτε κυνήγησε του Βακχικού Διόνυσου τις Βάκχες, εκεί ψηλά στο ιερό βουνό της Νύσας» (Ζ 133-4)
«Όσο γι’ αυτά που ρώτησες, τ’ άλογα, γέροντα, μόλις που έφτασαν από τη Θράκη» (Κ 557-8)
«Ο Ιφιδάμας, γιος του Αντήνορα, γενναίος και ρωμαλέος, στην εύφορη τη Θράκη αναθρεμμένος, τη μάνα των προβάτων» (Λ 221- 2)
«Στη χώρα των Θρακών που αγαπούνε τ’ άλογα» (Ν 5)
«Όρμησε πάνω από όρη χιονισμένα με κορφές πανύψηλες, των ιπποδαμαστών Θρακών» (Ξ 227-8)
«Οπότε οι άνεμοι έκαναν πίσω, γυρίζοντας στα δώματά τους πάνω από το βαθύ το πέλαγος της Θράκης, που άγρια κύματα σηκώνοντας βογκούσε» (Ψ 228-9)
«Μίλησε ο Δίας, κι ευθύς ωκύποδη η Ίρις κίνησε το μήνυμα να φέρει· στη Σάμο ανάμεσα και στην απόκρημνη Ίμβρο μέσα στο μαύρο πέλαγος πηδά, και στέναξε τριγύρω η θάλασσα» [Σάμος = Σαμοθράκη] (Ω 76-8)
Πολύ ενδιαφέρον παρουσιάζει η ραψωδία Κ της Ιλιάδας που φέρει τον τίτλο Δολώνεια. Βρισκόμαστε στο δέκατο έτος του Τρωικού Πολέμου. Ο Διομήδης και ο Οδυσσέας πηγαίνουν στο στρατόπεδο των Τρώων για να κατασκοπεύσουν. Από την άλλη μεριά, ο Έκτορας έστειλε τον Δόλωνα να κατασκοπεύσει τους Αχαιούς. Ο Διομήδης και ο Οδυσσέας τον συλλαμβάνουν, τον ανακρίνουν και τον θανατώνουν. Στο στρατόπεδο των Τρώων συλλαμβάνουν και σκοτώνουν δώδεκα και τον Θράκα βασιλιά Ρήσο, που μόλις είχε φτάσει με τον στρατό του για να συνδράμει τους Τρώες. Κλέβουν τα θεϊκά άλογά του και επιστρέφουν στη βάση τους, όπου τους υποδέχονται θερμά.
Ένα απόσπασμα, σε μετάφραση Ιάκωβου Πολυλά, από τη συνομιλία του Δόλωνα με τον Οδυσσέα, που αναφέρει τόσα πολλά για τους Θράκες:
καταλεπτώς, όσα ερωτάς· στο μέρος της θαλάσσης
οι τοξοφόροι Παίονες, των Πελασγών το θείον
γένος, αυτού και οι Λέλεγες, οι Καύκωνες και οι Κάρες.
Την Θύμβραν οι περήφανοι Μυσοί κι οι Λύκιοι βλέπουν
και των Φρυγών οι ιππόμαχοι λαοί και των Μαιόνων.
Αλλά προς τι καταλεπτώς να μ᾽ ερωτάτε εις όλα;
Εάν θενά πατήσετε το στράτευμα των Τρώων,
ιδού οι Θράκες νιόφερτοι και ανάμερα στην άκρην
ύστεροι απ᾽ όλους και μ᾽ αυτούς ο Ρήσος βασιλέας,
του Ηιονέως ο υιός· κι οι ίπποι του είναι ωραίοι,
μεγάλοι, ανεμόποδες, λευκότεροι απ᾽ το χιόνι.
Μ᾽ αργυροχρυσοκόλλητον ήλθεν αυτός αμάξι,
και αρματωσιάν θεόρατην χρυσήν, οπού ᾽ναι θαύμα.
Όπλα παρόμοια των θνητών ανθρώπων δεν ανήκουν,
μόνον οι αθάνατοι θεοί να τα φορούν αρμόζει.
Αλλά σεις τώρα φέρτε με στα ταχυπόρα πλοία,
ή εδώ με άπονον δεσμόν να μείνω δέσετέ με,
ωσότου επανέλθετε και γνωρισθώ τωόντι
αν ψευδολόγησα εις εσάς ή την αλήθειαν είπα» (στ. 426 - 445)
*
Στην Οδύσσεια είναι περιορισμένη η αναφορά του Ομήρου στη Θράκη, μόνο σε δύο ραψωδίες. Στη ραψωδία θ΄, για την οποία είχα τη χαρά και τιμή να δημοσιεύσω το κείμενο «Ο Δημόδοκος και η Πανδαισία Τέχνης και Πολιτισμού» (σελ. 96-98) στον αντίστοιχο τόμο του Νίκου Καμπάνη (2022), στους στίχους 361-2 αναφέρονται τα διαχρονικά όρια του Ελληνισμού: «εκείνος (εννοεί ο Άρης) πήρε τον δρόμο για τη Θράκη / στην Κύπρο φτάνει η Αφροδίτη».
Και παρακάτω στο άρθρο μου γράφω: «Ο Οδυσσέας είναι ένας άγνωστος ταλαιπωρημένος ξένος στη ραψωδία θ΄. Μεγάλο κεφάλαιο όσον αφορά την αντιμετώπιση του ξένου αποτελεί όλη η «Οδυσσέως σύστασις προς Φαίακας».
Στην επόμενη ραψωδία ι «Αλκίνου απόλογοι. Κυκλώπεια» ο Οδυσσέας αποκαλύπτεται και ξεκινά λέγοντας προς τον Αλκίνοο:
ωραίο πράγματι ν’ ακούς έναν καλό αοιδό,
όπως αυτός εδώ, με θεία θα ΄λεγες φωνή.
Κι ομολογώ, απόλαυση άλλη δεν υπάρχει πιο χαριτωμένη,
απ΄ όταν σμίγει ο κόσμος όλος σ’ ευφροσύνη·
στην αίθουσα οι καλεσμένοι, καθισμένοι στη σειρά, ακούν τον αοιδό προσηλωμένοι·
και τα τραπέζια εκεί μπροστά γεμάτα ψωμί και κρέας·
ο οινοχόος να τραβά απ’ τον κρατήρα
το κρασί και να περνά, και να κερνά στις κούπες.
Βαθιά το αισθάνομαι πως είναι αυτό ό,τι πιο ωραίο υπάρχει».
ἀνθρώποισι μέλω, καί μευ κλέος οὐρανὸν ἵκει ...».
*
Η ραψωδία ι παρουσιάζει το ταξίδι της επιστροφής αμέσως μετά την άλωση της Τροίας. Ο Οδυσσέας φτάνει πρώτα στη χώρα των Κικόνων, μετά στους Λωτοφάγους και στη συνέχεια στους Κύκλωπες. Η επιστροφή ξεκινά από τη Θράκη - τους Κίκονες, όμως ο ισμαρίτης οίνος μας οδηγεί στη χώρα των Κυκλώπων και στα εκεί διαδραματιζόμενα. Θα έλεγα, λοιπόν, ότι η Θράκη είναι παρούσα σε όλη τη ραψωδία.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει ο τρόπος με τον οποίο σχολιάζεται το κομβικό αυτό σημείο της Οδύσσειας, αλλά και γενικότερα την αναφορά της Θράκης στα Ομηρικά έπη:
Ο Albin Lesky «Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας», μετ. Αγαπ. Γ. Τσοπανάκη, έκδοση ΑΠΘ, 1964, παρατηρεί:
«Ο Οδυσσέας λέει τ’ όνομά του κι αρχίζει την διήγηση. Ύστερ’ από την άλωση της Τροίας κατάστρεψε την Ίσμαρο, υποχρεώθηκε όμως να φύγει με βαριές απώλειες, γιατί του επιτέθηκαν οι Κίκονες». (Εδώ βρισκόμαστε στην περίπου ιστορική περιοχή της Ιλιάδας, όπου οι Κίκονες εμφανίζονται στον κατάλογο των Τρώων). (σελ. 84).
Ο R. F. Hoddinott στο έργο του «Οι Θράκες», μετ. Ελ. Αστερίου, εκδ. Οδυσσέας, 2001, σημειώνει:
«Ίσως η μυθική “ιππόβοτος Θράκη” και ο ήρωας - βασιλιάς Ρήσος, ισχυρός πολεμιστής και σύμμαχος των Τρώων, φημισμένος για τα λευκά άλογά του, δεν στερούνται αρχαιολογικής στήριξης» (σελ. 119).
Σχετικά ο καθηγητής μας στο ΑΠΘ Α. Γ. Τσοπανάκης στην «Εισαγωγή στον Όμηρο», Θεσσαλονίκη, 1967, τονίζει ότι «Ο πολιτισμός τον οποίο περιγράφουν τα έπη είναι ο μυκηναϊκός» (σελ. 59), ενώ σε προηγούμενη ενότητα παρατηρεί:
«Πόσο μακριά βρίσκεται ο χτεσινός ανήμπορος ναυαγός απ’ αυτήν την περήφανη διακήρυξη ! Είναι βέβαιος ότι τ’ όνομά του έγινε κιόλας τραγούδι κι η δόξα του έφτασε στον ουρανό. Πόσο πιο περήφανος όμως είναι ο ποιητής που ξέρει κι αυτός την ποιότητα του τραγουδιού του κι είναι βέβαιος για την αθάνατη δόξα του» (σελ. 49).
Για τις αναφορές του Ομήρου στους Κίκονες, η Όλγα Κομνηνού Κακριδή «Σχέδιο και Τεχνική της Οδύσσειας, Θεσσαλονίκη, 1969, παρατηρεί:
«Ο Οδυσσέας είχε δώσει οδηγίες σωστές, να φύγουν αμέσως έπειτα, όμως οι σύντροφοι, που δείχνονται από τώρα μέγα νήπιοι, δεν υπάκουσαν, και οι Κίκονες πρόφτασαν να φωνάξουν και άλλους να τους βοηθήσουν και έπεσαν επάνω τους όλοι μαζί. Μια όμορφη παρομοίωση (στ. 51):
... και φτάσαν όσα τ΄ ανοιξιάτικα λουλούδια και τα φύλλα ...
...μας βοηθεί να φανταστούμε πόσο πολλοί ήταν αυτοί που τους ρίχτηκαν» (σελ. 116-7)
Ο εκπαιδευτικός και συγγραφέας Μόσχος Κούκος «Στα Βήματα του Ορφέα», Αλεξανδρούπολη 1991, μας μεταφέρει στην επικράτεια των Κικόνων:
«Η Μαρώνεια είναι θρύλος, ιστορία και σύγχρονη πραγματικότητα. Αναδύεται από τους Ομηρικούς στίχους της Οδύσσειας ως Ισμαρίδα, πόλη των αρχαίων Θρακών που κούρσεψε ο Οδυσσέας κάνοντας σ’ αυτήν τον πρώτο του σταθμό στο ταξίδι του γυρισμού για την Ιθάκη» (σελ. 91)
«Από τη διήγησή του (ενν. του Οδυσσέα) φαίνεται πως βρήκε ένα λαό με υψηλό βιοτικό επίπεδο και οργανωμένη κοινωνική ζωή, όπως διηγείται στο ι της Οδύσσειας» (σελ. 92).
Στην Ιλιάδα ιδιαίτερα χαρακτηριστική είναι η αναφορά στον Ρήσο, όπως ήδη έχουμε αναφέρει.
Το 1998 εκδόθηκε το βιβλίο μου «Αγέρηδες και κύματα» (στις εκδ. Σπανίδη), σελ. 125. Όπως σημειώνω στον Πρόλογο του βιβλίου «Είναι ευχάριστο το γεγονός ότι οι σημαντικότεροι αρχαίοι Έλληνες λογοτέχνες, ποιητές και πεζογράφοι, μέσα στα έργα τους αναφέρονται στη Θράκη και στους κατοίκους αυτής της αχανούς - κατά τα πρώτα κλασικά χρόνια – περιοχής της Χερσονήσου του Αίμου […] Ο περίπατός μας αυτός στους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς καλύπτει κοντά χίλια χρόνια […]». Το εν λόγω βιβλίο διαιρείται σε δύο μέρη. Προηγείται: Εισαγωγή στη Αρχαία Ελληνική Λογοτεχνία, ενώ στο τέλος υπάρχει Βιβλιογραφία.
Στο άρθρο μου για τον Ρήσο που τεκμηριώνεται από πλήθος πηγών και πληροφοριών, αναφέρεται ο τρόπος, με τον οποίο, αρχικά ο Όμηρος στο Κ της Ιλιάδας και στη συνέχεια
ο Ευριπίδης στο φερόμενο ως έργο του «Ρήσος», παρουσιάζεται ο μυθικός βασιλιάς της Θράκης Ρήσος που μόλις φτάνει στην Τροία, στο δέκατο έτος του Τρωικού πολέμου, φονεύεται.
Ο Π. Α. Γεωργαντζής «Αρχαίοι και Σύγχρονοι Θράκες», Ξάνθη, 1978, σημειώνει: «Ο Όμηρος ήδη γνώριζε τη λατρεία των Θρακών και μνημονεύει τον Φοίβο Απόλλωνα σαν προστάτη της πόλεως Ισμάρου» (σελ. 15-6).
Αναφέρεται σε υποσημείωση ότι ο Κ. Μ. Αποστολίδης θεωρεί πως «Ο θεός των Θρακών ήταν η μυθοποίηση του βασιλέως των Θρακών Ρήσου, ο οποίος, μετά το οικτρό του τέλος στην Τροία τιμήθηκε σαν ήρωας στην πατρίδα του, την Θράκη» (σελ. 21).
Πολύ λίγες είναι οι αναφορές του Ομήρου στο Διόνυσο, δύο στην Ιλιάδα ( Ζ 132 – 135, Ξ 325) και άλλες δύο στην Οδύσσεια ( λ 325, ω 74 ).
Στην Ιλιάδα συνδέεται με το Λυκούργο που κυνήγησε τις βάγες του Διόνυσου κι αυτός φοβήθηκε ‘κι η Θέτιδα τον δέχτη στην αγκάλη σκιαγμένο’ (μετάφραση Καζαντζάκη – Κακριδή) και με τη Διός απάτη, όπου ο Δίας ανάμεσα στις άλλες ερωτικές περιπέτειες αναφέρεται στη Σεμέλη που από το Δία γέννησε το Διόνυσο.
Στην Οδύσσεια συναντούμε το όνομα του Διονύσου σε δύο σημαντικά σημεία, στη Νέκυια όπου ο Οδυσσέας στον Κάτω Κόσμο βλέπει την Αριάδνη ‘τι στο νησί της Δίας / τη σκότωσε η Άρτεμη, του Διόνυσου τη μαρτυριά γρικώντας’ και στις Σπονδές / Ειρήνευση στην ταραγμένη για χρόνια Ιθάκη, όπου οι μνηστήρες οδηγούνται στον Κάτω Κόσμο και ο Αγαμέμνονας αφηγείται στον Αχιλλέα τη λαμπρή ταφή που του έκαναν οι Έλληνες, κι ανάμεσα στ’ άλλα μαθαίνουμε ότι ‘κι η μάνα σου μια στάμνα / χρυσή μας είχε δώκει, κι έλεγε του Διόνυσου πως είναι / δώρο φτιαγμένο από τον Ήφαιστο, τον ξακουστό τεχνίτη’.
Εκτός, όμως, από τις αναφορές του Διόνυσου στα ομηρικά έπη, έχουμε και τους λεγόμενους Ομηρικούς ύμνους. Θα μας συνδράμει η Jacqueline de Romilly στο έγκυρο βιβλίο της «Αρχαία Ελληνική Γραμματολογία», το οποίο ήδη αξιοποιήσαμε. Η συγγραφέας αναφέρεται στο συρμό των ομηρικών ποιημάτων, που μαρτυρείται από την ύπαρξη των παρωδιών, όπως η Βατραχομυομαχία και ο Μαργίτης. Τα ποιήματα αυτά η αρχαιότητα τα απέδωσε στον Όμηρο, όπως και την ομάδα των ποιημάτων που ονομάζονται Ομηρικοί Ύμνοι.
Με το όνομα αυτό αναφέρονται ύμνοι σε διάφορες θεότητες, που τοποθετούνται σε πολύ διαφορετικές χρονολογίες. Οι σπουδαιότεροι ανήκουν στον 7ο και 6ο π.Χ. αιώνα. Αλλά και εκεί παρεμβάλλονται όψιμα τμήματα. Ονομάζονται ομηρικοί γιατί είναι γραμμένοι όπως το έπος σε δακτυλικό εξάμετρο και αρέσκονται στις όμορφες αφηγήσεις. Όπως και να ‘χει το πράγμα, αποδεικνύεται η μεγάλη επίδραση του Ομήρου στους μεταγενέστερους δημιουργούς.
Στον Ύμνο 1 ‘Εις Βάκχον’ οι πρώτοι εννέα στίχοι παραδίδονται από το Διόδωρο το Σικελιώτη, ενώ οι δώδεκα τελευταίοι βρίσκονται στην αρχή του κώδικα Μ της Μόσχας, όπου ακολουθούν οι μεγαλύτεροι σε έκταση ύμνοι.
Για τον Ύμνο 7 ‘Εις Διόνυσον’ διαβάζουμε στα σχόλια του Κάκτου ( 2002 ) : «Ο Ύμνος, φαντασιώδης και από τους ωραιότερους της συλλογής, κλιμακώνει τη διήγηση του θαυμαστού περιστατικού και κορυφώνεται με τις εικόνες των μεταμορφώσεων του θεού και των ναυτών ».
Για τον Διόνυσο, το γιο της ξακουστής Σεμέλης,
ύμνο θα πω, πως φάνηκε στου πόντου πλάι την άμμο
σε μια προεξοχή όμοιος με ένα νεαρό άνδρα.
Ανέμιζαν τα όμορφα ολόμαυρα μαλλιά του.
στους γερούς ώμους του είχε ένδυμα πορφυρένιο.
[Πηγή: φιλοσοφοῦμεν γνησίως τε καὶ ἱκανῶς]
5. Τελειώνει το ταξίδι του Όμηρου στη Θράκη…
Ο μέγας ομηριστής Ι. Θ. Κακριδής στο βιβλίο του «Ομηρικά Θέματα», Αθήνα, 1954/1965, στο κεφάλαιο με τίτλο «Ελληνικό Ταξίδι» αναφέρεται στην προσπάθεια του Δία να μην αφήσει τους θεούς να ανακατεύονται στον πόλεμο των θνητών. Κάποια στιγμή, ρίχνει το βλέμμα του μακριά από το πεδίο της μάχης στην Τροία, έτσι «Αυτή την ευκαιρία πρόσμενε ο Ποσειδώνας από τις κορφές της Σαμοθράκης που καθόταν, παρακολουθώντας κι αυτό τη μάχη» (σελ. 58).
Γίνεται αναφορά σε μια χαρακτηριστική ενότητα της ραψωδίας Ν΄, Μάχη ἐπὶ ταῖς ναυσί, στ. 1 - 38 σε μετάφραση Ι. Πολυλά, το βλέμμα του ποιητή σαν αρχαίο drone πάνω από την ευρύτερη θρακική περιοχή:
εσίμωσε, τους άφησε να ᾽χουν πολέμου αγώνα
αδιάκοπον κι εγύριζε τα φωτερά του μάτια
στην γην των ιππικών Θρακών και των Μυσών ανδρείων,
όπου οι λαμπροί ᾽ναι Ιππημολγοί, θνητοί γαλατοφάγοι,
και ο δικαιότατος λαός των σεβαστών Αβίων·
ουδέ στην Τροίαν έστρεφε τα φωτερά του μάτια,
ότι δεν έλπιζε ποτέ κανείς των αθανάτων
να κατεβεί συμβοηθός των Αχαιών ή Τρώων.
Το νόησεν ο Ποσειδών, που εκάθονταν κι εθώρα
την μάχην απ᾽ την κορυφήν της δασωμένης Σάμου
της Θράκης, όθεν φαίνονταν τ᾽ όρος της Ίδης όλο
και τ᾽ άρμενα των Αχαιών και η πόλις του Πριάμου·
εκεί, μέσ᾽ απ᾽ την θάλασσαν, ανέβη κι εκαθόνταν
και πόνον δια τους Αχαιούς, που εσύντριβαν οι Τρώες,
μέσα η ψυχή του αισθάνετο και πάθος προς τον Δία·
απ᾽ τ᾽ άγριον όρος με γοργά πατήματα εκατέβη,
και κάτω απ᾽ τα αθάνατα πόδια του Ποσειδώνος
όλα τα όρη απέραντα και όλα τα δάση ετρέμαν
έκαμε τρία διάσκελα, στο τέταρτο είχε φθάσει
εις τες Αιγές, που ολόλαμπρα, στα βάθη εκεί του κόλπου,
άφθαρτα δώματα χρυσά τού ευρίσκονται κτισμένα·
κι έζεψε εκεί στην άμαξαν τα ορμητικά πουλάρια
χαλκόποδα, χρυσότριχα, και αυτός χρυσάφι εζώσθη,
έπιασε μάστιγα χρυσήν, ανέβηκε στον θρόνον,
και οδήγησε στην θάλασσαν τους ίππους· και αποκάτω
άμα τον βασιλέα τους ενόησαν, σκιρτούσαν
τα κήτη απ᾽ όλους τους βυθούς, και από χαράν εμπρός του
η θάλασσα εχωρίζετο και τ᾽ άλογα επετούσαν
ψηλά, χωρίς να νοτισθεί το χάλκινον αξόνι·
και ως αστραπή τον έφεραν στων Αχαιών τα πλοία.
Υπάρχει μέγα σπήλαιον, στα βάθη εκεί του κόλπου,
στην Τένεδον ανάμεσα και στην τραχείαν Ίμβρον·
κει μέσ᾽ αφού τους ξέζεψεν, ο Ποσειδών τους ίππους
έστησε και τους έβαλε να φάγουν αμβροσίαν·
μ᾽ άλυτα πέδικλα χρυσά τους έδεσε στον τόπον
ασύντριφτα, να καρτερούν εκεί τον κύριόν τους,
και στον στρατόν των Αχαιών εκίνησε να φθάσει. ...
*
.ΠΟΙΗΤΙΚΟ ΕΠΙΜΕΤΡΟ: Η καταγωγή της μητέρας μου είναι από τη Μαρώνεια. Το 2019 έγραψα ένα ποίημα για την πατρίδα της, με το οποίο κλείνω το κείμενό μου.
Στη μνήμη της μητέρας
Αρχαία ρίζα μαρωνίτικη,
– ψάχνω τι έμεινε.
Θυμάμαι τη γιαγιά,
τη μάνα τη δική σου.
Ήταν γλυκιά σε χρώμα απαλό,
με πρόσωπο να πλέει στο χαμόγελο.
Αρχαία ρίζα μαρωνίτικη,
– ψάχνω τι έμεινε.
Θυμάμαι, μια ζωή μιλούσατε
για μια κληρονομιά που θα πουλήσετε,
και υπογράφατε
και τρέχατε αναζητώντας
παρόντες και απόντες.
Αρχαία ρίζα μαρωνίτικη,
– ψάχνω τι έμεινε.
Το χαμόγελο της γιαγιάς,
λίγοι συγγενείς,
η κρυφή τζούρα της μάνας,
μια αντσούγια με ούζο,
μα πάνω απ’ όλα
ο μαρωνίτης οίνος.
Ένα καραφάκι πίνεις
ἐν ἄλσεϊ δενδρήεντι Φοίβου Ἀπόλλωνος
και βρήκες
αρχαία ρίζα μαρωνίτικη.
Χιλιάδες χρόνια
δίπλα σου και μέσα σου,
μητέρα μαρωνίτισσα.
Ραψωδία λ' - Νέκυια , το ταξίδι μεταξύ ζωής και θανάτου…
Ο Όμηρος αποτελεί ένα κομβικό σημείο στην εξέλιξη του πολιτισμού, ένα μεταίχμιο. ‘Ενα ποτάμι, αλλά και μία γέφυρα. Κουβαλά πράγματα από το παρελθόν, γίνεται όμως και η βάση για να προχωρήσει ο κόσμος ο ελληνικός, ο ευρωπαϊκός, ο παγκόσμιος. Η σχέση θεών και ανθρώπων είναι το κυρίαρχο μοτίβο στον ρου της ιστορίας.
Η λ΄ ραψωδία της Οδύσσειας, η επονομαζομένη Νέκυια, εγκολπώνει το βασικό θέμα της σύνδεσης μεταξύ ζωής και θανάτου.
Θα λέγαμε ότι η ραψωδία αυτή είναι τμήμα μιας ευρύτερης σειράς μετακινήσεων. Όπως σημειώνει, μάλιστα, η Jacqueline de Romilly «Οι ραψωδίες ι έως μ αποτελούν πράγματι τις «Αφηγήσεις» του Οδυσσέα. Παράξενες και θαυμαστές περιπέτειες ανακαλούνται, που ανάγονται στο είδος του παραμυθιού. Οι κυριότερες είναι οι περιπέτειές του στους Κύκλωπες (ι), στο νησί του Αιόλου, στη χώρα των Λαιστρυγόνων, στο νησί της Κίρκης (κ), στον Άδη (λ), με τις Σειρήνες και με τα κοπάδια του Ήλιου (μ)».
Στο ίδιο πλαίσιο ο Ι. Θ. Κακριδής, αγαπημένος καθηγητής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, παρατηρεί ότι «Η κατάβαση στον Άδη, ως αποκορύφωση μιας σειράς μεγάλων κατορθωμάτων, είναι θέμα μεταφερμένο από την παλιότερη ανατολίτικη ποίηση. Μόνο ένας Έλληνας όμως μπορούσε να δώσει τόσο ζεστό, τόσο ανθρώπινο περιεχόμενο σε μια τέτοια σκηνή». Σημειώνει επίσης ότι «Μέσα στις δοκιμασίες που πέρασε ο Οδυσσέας στη δεκάχρονη περιπλάνησή του, μια από τις πιο μεγάλες στάθηκε το κατέβασμά του στον Άδη […] Βρίσκεται στα πέρατα του Ωκεανού, στην τελείωση του κόσμου. Εκεί ζούσε ένας λαός δυστυχισμένος, οι Κιμμέριοι, που δε βλέπουν ποτέ τους ήλιο και φως, μόνο ζουν στο σκοτάδι πάντα».
Ο Όμηρος απηχεί τις αντιλήψεις και τις απόψεις της εποχής του. Δεν τον θεωρώ μόνο πρώτο λογοτέχνη αλλά και πρώτο φιλόσοφο. Η ραψωδία λ΄ αποτελεί ένα προδρομικό κεφάλαιο βιοσοφίας.
Θα αναφέρουμε ως χαρακτηριστικό παράδειγμα τη συνάντηση του Οδυσσέα με τον Αχιλλέα. Όταν ο Οδυσσέας μακαρίζει τον Αχιλλέα «που γλιτωμένος πια από τα βάσανα της ζωής βρίσκεται στον Άδη, τιμημένος και δοξασμένος πάντοτε», ο Αχιλλέας του απαντά με τρόπο που αποτυπώνει όλη τη φιλοσοφία του ομηρικού κόσμου. Κατά τη διατύπωση του μεγάλου ομηριστή Ι. Θ. Κακριδή, ο Αχιλλέας διακηρύσσει: «Καλύτερα σκλάβος στον Απάνω Κόσμο παρά βασιλιάς στον Κάτω. Αυτή η απόλυτη κατάφαση της ζωής - και με τα τόσα της βάσανα - και το μίσος του θανάτου παίρνουν ακόμα πιο μεγάλη σημασία, μόλις προσέξουμε πως ο λόγος βγαίνει από το στόμα του Αχιλλέα, που όσο ζούσε, όταν οι θεοί τον έβαλαν μπροστά στο δίλημμα: τιμημένος γρήγορος θάνατος ή μακριά και άδοξη ζωή, εκείνος προτίμησε αδίσταχτα το πρώτο».
Συχνά λέμε ότι τα ομηρικά έπη ήταν το Ευαγγέλιο των αρχαίων Ελλήνων, εννοώντας ότι οι θρησκευτικές απόψεις του Ομήρου συνδέονται με το παρελθόν και το μέλλον. Όπως σημειώνει, μάλιστα, ο Αγαπητός Τσοπανάκης:
«Στην ομηρική θρησκεία τα κατάλοιπα προέρχονται από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις και συνήθειες που βρήκαν οι ινδοευρωπαϊκοί λαοί όταν έφθασαν στην Ελλάδα φέρνοντας μαζί τους τις δικές τους […] Ο ομηρικός άνθρωπος πιστεύει στην ύπαρξη της ψυχής και στον αποχωρισμό της από το σώμα μετά τον θάνατο καθώς και στην εγκατάστασή της στον Άδη».
Στον Κάτω Κόσμο ο αρχαίος Έλληνας δεν περιμένει ούτε τη μέλλουσα κρίση ούτε την αμοιβή για τις καλές πράξεις. «Παράδεισος δεν υπάρχει γι’ αυτόν» όπως λέγει ο Κακριδής. Ο Stephen Clark, μιλώντας για την Αρχαία Φιλοσοφία γενικότερα, σημειώνει ότι «οι νεκροί κείνται κάτω από τη γη, αλλά και στον κόσμο των ονείρων και σε ένα μακρινό παράδεισο».
Οι Προσωκρατικοί φιλόσοφοι κινούνται στον δρόμο που χάραξε ο Όμηρος. Με την πάροδο του χρόνου, καθώς διαμορφώνονται νέες συνθήκες, παρόλο που υπάρχει γενικότερη εξέλιξη, η βάση είναι η ομηρική αντίληψη.
Να σημειώσουμε ότι ο Όμηρος κινήθηκε στο χώρο που γεννήθηκε τον 6ο αιώνα και αναπτύχθηκε ο ελληνικός φιλοσοφικός στοχασμός , από τη μια στη Mικρά Aσία και από την άλλη στη Nότια Iταλία και Σικελία.
Ο Όμηρος στάθηκε «αιώνιος δάσκαλος». Ενώ δεν υπήρχε διάκριση στα διάφορα είδη λόγου, διάκριση ανάμεσα στη λογοτεχνία και στη φιλοσοφία, ο Όμηρος είχε ενιαία αντίληψη του λογου. Δεν είναι τυχαίο ότι στην κλασική εποχή όλα ξεκινούν από τον ομηρικό κόσμο.
- Ι. Θ. Κακριδή, «Ομηρικά θέματα», Αθήνα, 1965
- Α.Γ.Τσοπανάκης, «Εισαγωγή στον Όμηρο», Θεσσαλονίκη, 1967
- Jacqueline de Romilly «Αρχαία Ελληνική Γραμματολογία», μετάφραση Θεώνη Χριστοπούλου - ΜΙκρογιαννάκη. Εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1988
- Ιστορία της Δυτικής Φιλοσοφίας, επιμέλεια Anthony Kenny, Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα, 2005 - κεφάλαιο του Stephen Clark «Αρχαία Φιλοσοφία»
Ραψωδία ν', σελίδα 14 - ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΣΙΩΠΗ
Η ραψωδία ν΄ στον πρώτο της στίχο περιέχει τη λέξη σιωπῇ (ως δοτικοφανές επίρρημα παρουσιάζεται πάντοτε στον Όμηρο).
Σε αρκετούς στίχους και της Ιλιάδας και της Οδύσσειας συναντούμε το ρήμα σιωπῶ και περισσότερο το ουσιαστικό.
Αναφέρω σχετικούς στίχους στην Οδύσσεια: α΄ 325, α΄ 339, κ΄ 140, και στην Ιλιάδα: Β΄ 280, Γ΄ 95, Δ΄ 412, Ζ΄ 404, Π΄ 393, 0΄ 463 Ψ΄ 568, Σ΄ 556.
Σε κάποιες περιπτώσεις δίνεται διαταγή να ακούνε τον ομιλητή σιωπηλά. Άλλοτε γίνεται μια πράξη σιωπηλά. Προσταγές και διαταγές υπάρχουν κυρίως στην Ιλιάδα, λόγω του «στρατιωτικού» και «πολεμικού» κλίματος σε πολλά σημεία του έπους. Και εκεί όμως ο Έκτωρ βλέποντας το γιο του χαμογέλασε σιωπῇ, ως έκφραση συναισθημάτων.
Στην Οδύσσεια, έργο ειρηνικής δημιουργίας, το ουσιαστικό συνδέεται στην α΄ ραψωδία με την τέχνη του Φήμιου που τραγουδούσε και οι ακροατές / μνηστήρες άκουγαν σιωπηλά.
Στη ραψωδία ν΄ διαβλέπω μια «επέκταση» των στοιχείων που διακρίνουμε στην α΄ ραψωδία. Η σιωπή συνδέεται με την τέχνη. Ακούς μια αφήγηση ή ένα τραγούδι και μένεις «άλαλος» από θαυμασμό.
Η Τέχνη αξιοποιεί την εναλλαγή «λόγου» και «σιωπής». Ο Όμηρος με τους στίχους αυτούς περιγράφει με τον προδρομικό λόγο του τον ουσιαστικό ρόλο της Τέχνης. Η σιωπή είναι το αποτέλεσμα της αφήγησης, όχι κατόπιν διαταγής ή σύμβασης (σιωπούμε όταν μιλά ο άλλος). Σιωπή ως επενέργεια της Τέχνης.
Ραψωδία ν', σελίδα 110 - Οφειλή στον Νίκο Φραγκίσκου Καμπάνη: έναν ανήσυχο πολύπλευρο δημιουργό
Τον Νίκο Φραγκίσκου Καμπάνη τον γνωρίσαμε πριν από τέσσερες δεκαετίες. Καθ’ όλη αυτή την περίοδο πολλά είναι αυτά που τον απασχόλησαν δημιουργικά. Διπλός είναι ο σκοπός τούτου του κειμένου μου: πρώτο να παρουσιάσω συνοπτικά τους βασικούς τομείς του έργου του και δεύτερο να τον ευχαριστήσω για τη συνεργασία μας τα τελευταία χρόνια.
Τότε που τον γνωρίσαμε ήταν απόφοιτος της Γεωλογίας του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Κατά τη διάρκεια των σπουδών του…
… Η αγάπη αυτή του Νίκου για τον Όμηρο είναι αξιοθαύμαστη. Στάθηκε η αφορμή για να ξαναπιάσω κείμενά μου για την παλιά μου αγάπη, τον Όμηρο. Επιπλέον, ευχαριστώ τον Νίκο Καμπάνη γιατί με συμπεριλαμβάνει στους συνεργάτες του στις εκδόσεις των ραψωδιών της Οδύσσειας, όπου έχω τη φιλολογική επιμέλεια.
Ιδιαίτερα τιμητικό για μένα ότι σε κάποιες ραψωδίες περιέχονται κείμενά μου. Αναφέρω στη Ραψωδία χ΄- ΜΝΗΣΤΗΡΟΦΟΝΙΑ - 2020 το κείμενό μου «Ομήρου Επίσκεψις». Ένα απόσπασμα: (βλέπε πιο κάτω στο σχετικό δημοσίευμα).
Η δεύτερη συμμετοχή μου είναι Ραψωδία λ΄ - ΤΟ ΦΑΝΤΑΣΤΙΚΟ ΤΗΣ ΟΔΥΣΣΕΙΑΣ: Ο Κάτω Κόσμος – 2022, όπου δημοσιεύεται το κείμενό μου «Νέκυια, το ταξίδι μεταξύ ζωής και θανάτου…»... (βλέπε πιο πάνω στο σχετικό δημοσίευμα) Γράφω αρχίζοντας:
«Ο Όμηρος αποτελεί ένα κομβικό σημείο στην εξέλιξη του πολιτισμού, ένα μεταίχμιο. ‘Ένα ποτάμι, αλλά και μία γέφυρα. Κουβαλά πράγματα από το παρελθόν, γίνεται όμως και η βάση για να προχωρήσει ο κόσμος ο ελληνικός, ο ευρωπαϊκός, ο παγκόσμιος. Η σχέση θεών και ανθρώπων είναι το κυρίαρχο μοτίβο στον ρου της ιστορίας.
Η λ΄ ραψωδία της Οδύσσειας, η επονομαζομένη Νέκυια, εγκολπώνει το βασικό θέμα της σύνδεσης μεταξύ ζωής και θανάτου». Συνεχίζοντας την ανάλυσή μου σημειώνω:
«Ο Όμηρος απηχεί τις αντιλήψεις και τις απόψεις της εποχής του. Δεν τον θεωρώ μόνο πρώτο λογοτέχνη αλλά και πρώτο φιλόσοφο. Η ραψωδία λ΄ αποτελεί ένα προδρομικό κεφάλαιο βιοσοφίας» και καταλήγω: «Ο Όμηρος στάθηκε «αιώνιος δάσκαλος». Ενώ δεν υπήρχε διάκριση στα διάφορα είδη λόγου, διάκριση ανάμεσα στη λογοτεχνία και στη φιλοσοφία, ο Όμηρος είχε ενιαία αντίληψη του λόγου. Δεν είναι τυχαίο ότι στην κλασική εποχή όλα ξεκινούν από τον ομηρικό κόσμο».
Αυτό το διάστημα ο Ν. Φρ. Καμπάνης ετοιμάζει τη ραψωδία ν΄ της Οδύσσειας, όπου έχω τη χαρά και τιμή να δημοσιεύω ένα μικρό κείμενό μου με τίτλο «Λόγος και Σιωπή», όπου καταλήγω με το συμπέρασμα:
«Η Τέχνη αξιοποιεί την εναλλαγή «λόγου» και «σιωπής». Ο Όμηρος με τους στίχους αυτούς περιγράφει με τον προδρομικό λόγο του τον ουσιαστικό ρόλο της Τέχνης. Η σιωπή είναι το αποτέλεσμα της αφήγησης, όχι κατόπιν διαταγής ή σύμβασης (σιωπούμε όταν μιλά ο άλλος). Σιωπή ως επενέργεια της Τέχνης».
Για όλα τούτα νιώθω χαρά για τα έργα του Νίκου Φραγκίσκου Καμπάνη και ευγνωμοσύνη για τη συνεργασία μας, καθώς και για τη δυνατότητα που μου δίνει να προβάλλω τις απόψεις μου και την αγάπη μου για τον Όμηρο.
Ραψωδία χ' - ΟΜΗΡΟΥ ΕΠΙΣΚΕΨΙΣ
Χαίρομαι ιδιαίτερα κάθε φορά που καταπιάνομαι με τον Όμηρο, και την Ιλιάδα και την Οδύσσεια.
Στη μέση εκπαίδευση κάναμε κείμενο στο πρωτότυπο και μεταφρασμένη από τον Αργύρη Εφταλιώτη την Οδύσσεια. Αποθέωση ομηρική στο Πανεπιστήμιο με τον μέγα διδάσκαλο Ι. Θ. Κακριδή, το 1967, όσο προλάβαμε πριν τον διώξει η Χούντα.
Όλα τα χρόνια από τότε για μένα τα ομηρικά κείμενα είναι κείμενο αναφοράς του καθόλου ελληνικού πνεύματος. Από την αρχή πίστευα και πιστεύω ότι δεν υπάρχει στον ομηρικό κόσμο ανθρωπομορφισμός, αλλά κοινωνιομορφισμός. Οι θεοί και η κοινωνία τους προσομοιάζουν τον άνθρωπο και την κοινωνία του. Τρανό παράδειγμα η ραψωδία χ της Οδύσσειας, που ο αρχαίος φίλος Νίκος μού παρέθεσε ως αίτημα στην πολυετή και ενδιαφέρουσα προσέγγιση και έρευνά του.
Πάντοτε είχα την πεποίθηση ότι ο Όμηρος ήταν υπαρκτός ποιητής, όπως αποδεικνύεται από τη δημιουργική βούλησή του. Η Μνηστηροφονία είναι τρανή απόδειξη. Είναι γνωστό ότι η Οδύσσεια αποτελείται από τρεις ενότητες. Οι δώδεκα ραψωδίες συγκροτούν τη Μνηστηροφονία, όσες Τηλεμάχεια και Φαικίδα μαζί. Από την αρχή ως το τέλος του έπους ο Όμηρος αναφέρεται στον Νόστο του Οδυσσέα, αλλά γιατί γίνεται ο Νόστος;
Ο αγώνας του Οδυσσέα είναι για θρόνο – γυναίκα – βασίλειο – τάξη. Οι Θεοί στις συνελεύσεις τους – αγορά από το ρήμα αγείρω – αποφασίζουν:
Στην α΄ αγορά για επιστροφή Οδυσσέα,
Στη β΄ αγορά, επιπλέον, εκδίκηση μνηστήρων.
Η εκδίκηση = αυτοδικία είναι ηθικά επιβεβλημένη κατά το αρχαίο σχήμα: ύβρις – νέμεσις – τίσις.
Κατά συνέπεια, όλη η Οδύσσεια από το α΄ ως το ω΄ είναι περιγραφή και εφαρμογή τούτου του αρχαίου προτύπου ομαλής λειτουργίας των κοινωνικών συσσωματώσεων.
Η μνηστηροφονία από τη μεριά του Οδυσσέα είναι αριστεία νου και πολεμική ανδρεία. Είναι εξατομικευμένη πράξη, κάθε μνηστήρας φονεύεται ξεχωριστά και επώνυμα.
Κλείνοντας την επίσκεψίν μου (εξέταση – έρευνα) να προσθέσω δύο σχόλια.
Ο ρόλος της Αθηνάς ως εκπροσώπου των θεών είναι κεντρικός και βασικός, από την αρχή ως το τέλος της λύσης.
Ιδιαίτερα στέκομαι στη σκηνή με τον Φήμιο, όπου ο ποιητής Όμηρος υπερασπίζεται τον ρόλο της Τέχνης και του Καλλιτέχνη, ως κάτι σημαντικό.
Ραψωδία ψ' - Καλειδοσκόπιο του παππού Όμηρου: Η ραψωδία ψ΄ της Οδύσσειας ως πρότυπο Κοινωνιομορφισμού
Δεν αποτελεί υπερβολή αυτό που διατυπώνει ο J. A. K. Thomson, λέγοντας ότι η Ιλιάδα και η Οδύσσεια δεν αποτελούν το ξεκίνημα αλλά την κορύφωση μιας καλλιτεχνικής διαδικασίας, επικεφαλής της δυτικής λογοτεχνικής παράδοσης.
Θυμάμαι με συγκίνηση το φθινόπωρο του 1967, εγώ στο πρώτο έτος της Φιλοσοφικής του ΑΠΘ, να ακούω τον αείμνηστο Ιωάννη Κακριδή που μας δίδασκε Όμηρο - όσο πρόλαβε πριν τον διώξει η Χούντα - να μας λέει ότι μας χωρίζουν ενενήντα παππούδες από τον Όμηρο!
Ο Όμηρος είναι πολύ κοντά μας. Είναι ο πρώτος πρόγονός μας που σώζονται τα λόγια του. Κράτησε συντροφιά τους απογόνους του της κλασικής εποχής, πέρασε παρέα μ’ αυτούς στην Ασία και στη Ρώμη, έγινε πρότυπο και αφετηρία για αγώνες. Κι όχι μόνο για μας, τους Έλληνες, μα και στον κόσμο τον υπόλοιπο ο παππούς μας αυτός μίλησε με πειστικότητα και τέχνη αξεπέραστη. Μπορεί καμιά φορά να τα παραλέμε για τους «ἀρχαίους ἡμῶν προγόνους» - για τον Όμηρο πάντως έχουμε κάθε δίκιο για κάτι τέτοιο. Ο πόλεμος στην Ιλιάδα και η ειρήνη στην Οδύσσεια είναι αξεπέραστα πρότυπα, τρεις χιλιάδες χρόνια…
Με τον Όμηρο βρισκόμαστε στα κράσπεδα μιας αλλαγής, ενός περάσματος από τη μυθική στη λογική αντίληψη του κόσμου. Τον 8ο π.Χ. αιώνα που γράφει ο Όμηρος, τότε ο ποιητής παίζει τον ρόλο που παίζει σε δύο αιώνες στην Ιωνία ο φιλόσοφος. Ο άνθρωπος δεν έχει ξεχωρίσει το πρόσωπό του από τη φύση. Είναι αναπόσπαστα δεμένος μαζί της, ενότητα που αργότερα διασπάται από τους σοφιστές, τους ιατρικούς συγγραφείς και τον Σωκράτη. Μέσα στην έννοια της φύσης, που δηλώνει τη γένεση και την ανάπτυξη, κλείνεται και ο άνθρωπος.
Ο Ωκεανός είναι πρωταρχική πηγή όλων. Ο κόσμος είναι μοιρασμένος ανάμεσα στον Δία (που πήρε τον ουρανό), στον Άδη (που πήρε τα βάθη της γης) και στον Ποσειδώνα (που πήρε τη θάλασσα). Όλοι τους υπακούν στην Ανάγκη. Όπως παρατήρησαν, στη φύση έδινε ο Όμηρος την εικόνα της ανθρώπινης κοινωνίας και στους θεούς τις ιδιότητες των ανθρώπων.
Υποστηρίζεται, συνήθως, ότι ο Όμηρος διακρίνεται για Ανθρωπομορφισμό. Επιβάλλεται να συμπληρώσουμε - όπως έχω υποστηρίξει και άλλοτε - ότι στα έργα του Ομήρου υπάρχει έντονος κοινωνιομορφισμός. Όπως γράφω στο άρθρο μου «Όμηρος: Ο αιώνιος δάσκαλος» (Δρόμος της Αριστεράς, 28 Απριλίου 2021): «Από την αρχή πίστευα και πιστεύω ότι δεν υπάρχει στον ομηρικό κόσμο ανθρωπομορφισμός, αλλά κοινωνιομορφισμός. Οι θεοί και η κοινωνία τους προσομοιάζουν τον άνθρωπο και την κοινωνία του».
Πολύ ωραίο παράδειγμα αποτελεί η ραψωδία ψ΄ της Οδύσσειας, που επιγράφεται «Οδυσσέως υπό Πηνελόπης αναγνωρισμός».
Φρονώ ότι η ραψωδία ψ΄ είναι ένας συγκροτημένος «ύμνος» για τον θεσμό του γάμου και την οικογένεια.
Βρισκόμαστε στην 40η ημέρα της Οδύσσειας, που καταλήγει στη ραψωδία ω΄, την επόμενη μέρα. Να σκεφτούμε ότι η ψ΄ αποτελεί από την άποψη αυτή έναν στόχο του ποιητή: να κλείσει τα ανοικτά θέματα, όπως ήταν η σχέση των Οδυσσέα - Πηνελόπης και ο γάμος τους.
Το κύριο πρόσωπο είναι η Πηνελόπη. Θα δούμε τα μελετημένα βήματα που χαράσσει ο Όμηρος στην ψ΄.
α. Η Ευρύκλεια ενημερώνει την Πηνελόπη ότι επέστρεψε ο Οδυσσέας και σκότωσε τους μνηστήρες. Ακολουθεί έντονος διάλογος, μια και η Πηνελόπη είναι πολύπλευρα δύσπιστη. Υποχωρεί όταν η Ευρύκλεια της αναφέρει ότι είδε μια ουλή στον πόδι του Οδυσσέα, καθώς τον έπλενε. Η Πηνελόπη κατεβαίνει για «αυτοψία».
β. Ακολουθεί μια οικογενειακή συγκέντρωση. Η Πηνελόπη στέκεται άφωνη απέναντι στον Οδυσσέα, ο Τηλέμαχος κατακρίνει τη στάση της, ενώ ο Οδυσσέας τη δικαιολογεί.
γ. Για να περιφρουρήσουν την οικογενειακή ηρεμία, ο Οδυσσέας και ο Τηλέμαχος αποφασίζουν να στήσουν μέσα στο παλάτι ένα γλέντι γάμου, για να παραπλανήσουν τους πολίτες για το τι συνέβη (ενν. δολοφονία μνηστήρων).
δ. Η επόμενη σκηνή είναι στα ενδότερα της κρεβατοκάμαρας του ζεύγους Οδυσσέα - Πηνελόπης. Ο Οδυσσέας φρεσκαρισμένος αναμένει τα περαιτέρω στη συζυγική κλίνη. Γίνεται ένα παιχνίδι μεταξύ των δύο. Το σημαντικότερο σημείο είναι το ριζωμένο κρεβάτι τους, που μόνο οι δυο τους το ήξεραν. Η αποκάλυψη αυτού του μυστικού αποτελεί τη «χαριστική βολή» σε κάθε μεταξύ τους αμφιβολία.
ε. Ακολουθεί μια βραδιά ψυχικής και σωματικής επικοινωνίας του ζεύγους - μια ολοκλήρωση που περίμενε μια ολόκληρη εικοσαετία!
Η Όλγα Κομνηνού Κακριδή «Σχέδιο και Τεχνική της Οδύσσειας» ( Θεσσαλονίκη, 1969) γράφει για το σημείο τούτο:
«Η αυγή θα πρόβαινε η χρυσόθρονη […] αν η Αθηνά δε φρόντιζε να σταματήσει το προχώρημα της νύχτας και να χασομερήση τον ερχομό της αυγής» (σελ. 256)
Σχετικά με τον αναγνωρισμό του Οδυσσέα από την Πηνελόπη, ο Α. Γ. Τσοπανάκης «Εισαγωγή στον Όμηρο» (Θεσσαλονίκη, 1967) σημειώνει: «Ο αναγνωρισμός με την Πηνελόπη είναι ο τέταρτος κι ο πιο περίτεχνος από όλους τους άλλους […] Η νύχτα μάκρυνε με την επέμβαση της Αθηνάς, οι δύο σύζυγοι πλάγιασαν στο κρεβάτι τους κι ως το πρωί διηγούνταν κι οι δυο τα βάσανά τους. Ο Οδυσσέας σηκώνεται για να πάει να δει τον πατέρα του» (σελ. 57 - 58).
Θεωρώ ότι η ραψωδία ψ΄ είναι καθοριστική στην ολοκλήρωση της μορφής - συμβόλου της Περσεφόνης. Ενός συμβόλου που είναι διαχρονικό και παγκόσμιο, ανάλογο με τον Οδυσσέα.
Πρόσφατα συνάντησα το βιβλίο της Αγγέλας Καστρινάκη «Μίλα, Πηνελόπη», Μελέτη, σελ. 413, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2022. Στο Οπισθόφυλλο του βιβλίου διαβάζουμε: «Η Πηνελόπη έχει υποστεί πολλές μεταμορφώσεις στην τρισχιλιετή ζωή της, από τότε που την έπλασε ο Όμηρος. Οι αιώνες την ανεβοκατέβασαν αλύπητα στο χρηματιστήριο των αξιών τους. Άλλοτε πρότυπο της αρετής, άλλοτε μια πολύ βαρετή συμβία, «μαντρόσκυλο» της αρετής, κάποτε επικίνδυνη και λάγνα, άλλοτε γριά και αμίλητη, ή νέα και δυναμική, η Πηνελόπη, η μέση γυναίκα, φανερώνει με τις περιπέτειές της τη θέση του γυναικείου φύλου στην κοινωνία και τις αντιλήψεις γύρω από τον γάμο και τον έρωτα […] Ο 20ός αιώνας όμως είναι ο αιώνας της […] Στα τέλη του 20ού αιώνα η Πηνελόπη ταξιδεύει· η ακίνητη φιγούρα του αργαλειού κατακτά τη δυνατότητα να γνωρίσει τον κόσμο ή τουλάχιστον να γλυτώσει από την κακοπάθεια της Ιθάκης. Στον 21ο αιώνα απασχολούν πλέον τη λογοτεχνία και οι θεραπαινίδές της».
Κλείνω το κείμενό μου με ένα ποιητικό αφιέρωμα στον Όμηρο.
Τον Ιανουάριο του 2020, υποβλήθηκα σε μια επέμβαση στο δεξί μάτι, στο Γενικό Νοσοκομείο Ξάνθης. Την ώρα της επέμβασης φανταζόμουν ότι ο Όμηρος διόρθωνε την όρασή του. Και μου βγήκε αυθόρμητα το παρακάτω ποίημα.
του Θανάση Μουσόπουλου
Ήμουν εκεί…
(Αφιερωμένο στη Δ. Στ. και στο επιτελείο της)
Ο Όμηρος στο φορείο
δίπλα η Ναυσικά κι οι φίλες της
όλες ντυμένες τα απαλά τα χρώματα.
Πλημμυρίδα
εναλλασσόμενα
λεπτών αποχρώσεων
λευκά στο τέλος σχήματα.
Ποταμός της αυγής, Ηώς και Ίριδα.
Ο Όμηρος ξαπλωμένος,
δίπλα η Ναυσικά
τον ραντίζει με φως,
ακτίνες ήλεκτρου ροδίζουν
αυγάζει φως καινόν.
Στα σκοτεινά του μάτια
λάμψη, καινή διαθήκη.
Εν αρχή ην το φως.
Του Αλκίνοου μέλαθρον λευκό
με πλάκες τετράγωνες,
ο ποιητής διαγωνίως φεύγει
στις παραστάδες πιάνοντας
με όραση νέα.
Πειρατής τις Σειρήνες θαυμάζει,
νεράιδες των μουσών
της Ναυσικάς Θεραπαινίδες.
Ραψωδία ω' - Η ραψωδία ω΄ της Οδύσσειας του Ομήρου και η δομή της ιστορικής κοινωνίας
Βρισκόμαστε στο τέλος της Οδύσσειας. Η ραψωδία ω΄ του ομηρικού έπους παρουσιάζει μια πληρότητα που επιβεβαιώνει ότι ο δημιουργός της είχε ένα σχέδιο το οποίο η ποιητική του βούληση υλοποίησε με άριστο τρόπο.
Ας τα πάρουμε τα πράγματα από την αρχή, αφού ευχαριστήσω για μια ακόμη φορά τον αρχαίο φίλο Νίκο Καμπάνη για τη δυνατότητα που μου δίνει να ξεδιπλώνω τις σκέψεις και απόψεις μου.
Όπως σημειώνει η Jacqeline de Romilly στην «Αρχαία Ελληνική Γραμματολογία»:
«Ο Όμηρος αποτέλεσε υπόδειγμα για όλους τους ποιητές που ακολούθησαν και οι Έλληνες τον θεώρησαν στο εξής ως τη βάση της εκπαίδευσής του και ως σημείο αφετηρίας όλων των στοχασμών τους» (σελ. 17), ενώ σε άλλο σημείο σημειώνει: «Τα ομηρικά έπη αποτελούν την απαρχή της ελληνικής λογοτεχνίας αλλ’ αντιπροσωπεύουν επίσης το τέλος ενός πολιτισμού: αυτό που ονομάζουμε αρχαϊσμό ή αρχαϊκή εποχή δεν θα αρχίσει παρά αργότερα και μετά από μια βαθιά τομή» (σελ. 45).
Ο Albin Lesky στην «Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας», στο κεφάλαιο για το θέμα και τη δομή της Οδύσσειας, ανάμεσα στα πολλά και σοφά που με καθοδήγησαν όχι μόνο στα φοιτητικά, αλλά και στα μεταγενέστερα χρόνια, σημειώνει: «Στα τρία στοιχεία - μυθιστορία του ταξιδεμένου που επιστρέφει, θαλασσινές περιπέτειες, και τρωικός θρύλος - πρέπει να παρεμβάλουμε ακόμα ένα τέταρτο: το πνεύμα και τη συμπεριφορά μιας νέας εποχής, που χωρίς να διαλύει το παλιό, το τοποθετεί ωστόσο με πολλούς τρόπους κάτω από έναν καινούριο τρόπο κοιτάγματος […] Σ’ αυτό το καινούριο συμμετέχει κυρίως το ιωνικό στοιχείο που ανεβαίνει» (σελ. 81).
Ο Φρειδερίκος Νίτσε, εξάλλου, σε πολλά σημεία του έργου του αναφέρεται στον Όμηρο και στα έπη, σε αντιδιαστολή κυρίως με την Τραγωδία. Στην πρώιμη εργασία του «Η Διονυσιακή κοσμοθέαση» γράφει:
«Οι θεοί της αρχαίας Ελλάδας, έτσι τέλειοι όπως προβάλλουν τους στίχους του Ομήρου, σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να εκληφθούν ως απότοκοι της ένδειας και της χρείας· δεν αποτελούν αποκυήματα ενός πνεύματος περιδεούς που πρόβαλε τα είδωλά τους πάνω στο γλαυκό, γιατ’ ήθελε τάχα ν’ αποστρέψει το βλέμμα απ’ τη ζωή. Οι μορφές αυτές δεν εκφράζουν τη θρησκεία του καθήκοντος, της ασκητικής ή της πνευματικότητας, παρά της ζωής! Απηχούν το θρίαμβο της ύπαρξης» (στο βιβλίο του «Διόνυσος κατά εσταυρωμένου», 2020, εκδ. Gutenberg, σελ. 107 ).
Και οι τρεις μελετητές – δύο γραμματολόγοι και ένας φιλόσοφος / κριτικός της αρχαιοελληνικής τέχνης του λόγου – συγκλίνουν στο ότι ο Όμηρος με τα έργα του εκφράζει μια μετάβαση σε κάτι νέο. Θα λέγαμε, όπως ο Βίλχελμ Νεστλέ, ότι ξεκινά το πέρασμα από τον Μύθο στον Λόγο.
Σε πολλά σημεία του τέλους της Οδύσσειας, στους στίχους της ραψωδίας ω΄, φαίνεται ο νέος κόσμος που αναδύεται. Εκφράζεται πλέον η λεγόμενη ιστορική κοινωνία που διαμορφώνεται στον ελληνικό χώρο. Θα προσεγγίσουμε πολύ σύντομα την έννοια της δομής –έννοια απαραίτητη για να φωτίσουμε το πέρασμα από τον Μύθο στον Λόγο που προείπαμε.
Δομή
ονομάζεται στην ιστορία το σύνολο των στοιχείων μιας ιστορικής πραγματικότητας στις αμοιβαίες επιδράσεις και εξαρτήσεις τους. Όπως γίνεται αντιληπτό οι δομές είναι σταθερές και εξελίσσονται σχεδόν ανεπαίσθητα. Στην ιστορική κοινωνία η δομή περιέχει τρία στοιχεία: οικονομικό, κοινωνικό, πολιτιστικό. Μπορούμε μάλιστα να πούμε ότι το κοινωνικό αρθρώνεται πάνω στο οικονομικό και το πολιτιστικό πάνω στο κοινωνικό στοιχείο.
Στη συνέχεια θα προσεγγίσουμε το ίδιο ερώτημα από την πλευρά των παραγόντων. Οι παράγοντες θεωρούνται σημαντικά στοιχεία δομής και στην ιστορία και στη διεπιστημονική προσέγγιση από τις επιστήμες του ανθρώπου.
Πρώτα πρώτα, ο γεωγραφικός παράγοντας, που αναφέρεται στο φυσικό περιβάλλον και στις αλληλεπιδράσεις του με τον άνθρωπο.
Κατόπιν, ο οικονομικός παράγοντας, που ο άνθρωπος μετατρέπει τη φύση με την εργασία του σε αγαθά για τις ανάγκες του. Ρόλο παίζει η τεχνική, στην παραγωγικότητα. Γι’ αυτό η τεχνική, ο άνθρωπος και η φύση συνθέτουν τις παραγωγικές δυνάμεις.
Τρίτος είναι ο κοινωνικός παράγοντας. Ο άνθρωπος μέσα στην κοινωνία ασκεί κάποιες λειτουργίες. Εξειδικεύεται και διαφοροποιείται, ώστε από ένα στάδιο αυτάρκειας σχετικής φτάσαμε σε εξάρτηση. Ανάλογα με τον πλούτο, την κοινωνική θέση και τη δύναμη ή έλεγχο που μπορεί να ασκεί, ο κάθε άνθρωπος εντάσσεται σε ομάδες, στρώματα και τάξεις. Στην κορυφή βρίσκεται η κυρίαρχη τάξη, που θέλει τη διατήρηση των σχέσεων με τις άλλες τάξεις, ενώ η τάξη που μειονεκτεί αγωνίζεται να ανατρέψει την κυρίαρχη τάξη από τη θέση της. Οι κοινωνικοί αγώνες (σε οικονομικό, ιδεολογικό και πολιτικό επίπεδο) άλλοτε ήρεμοι, άλλοτε βίαιοι (επαναστάσεις) αποτελούν παράγοντα της ιστορικής εξέλιξης.
Τέλος έχουμε τον πολιτιστικό παράγοντα. “Πολιτισμός”, κατά τον Λισιέν Φεβρ, “είναι το σύνολομ των χαρακτηριστικών που εκφράζουν τη συλλογική ζωή μιας ανθρώπινης ομάδας, το σύνολο των υλικών, πνευματικών, ηθικών, πολιτικών και κοινωνικών πλευρών αυτής της ζωής”.
Η κοινωνία είναι μια τετραόροφη οικοδομή (γεωγραφικό, οικονομικό, κοινωνικό, πολιτιστικό επίπεδο). Κάθε όροφος επικοινωνεί και επηρεάζει τους άλλους. Η ιστορία περιγράφει ολόκληρη την οικοδομή – αλλιώς είναι ελλιπής και μονόπλευρη.
Στην ω΄ της Οδύσσειας συναντούμε πολλά στοιχεία που αντιστοιχούμε με τις έννοιες που συναντήσαμε μιλώντας για τη δομή. Θα παρουσιάσω τηλεγραφικά κάποια στοιχεία που συναντούμε στην ακροτελεύτια αυτή ραψωδία, που αποτελεί – κατά τη γνώμη του - την κορωνίδα του ομηρικού κόσμου. Συχνή είναι η διαλεκτική αντιπαράθεση εννοιών και προσώπων:
Θα σταθούμε σε ένα σημείο που επιβεβαιώνει τη νέα αντίληψη του Ομήρου.
Στο Βιβλίο του Καθηγητή του ΟΕΔΒ στο έργο «Ομηρικά Έπη - 1. Ομήρου Οδύσσεια», των Γ. Μ. Ιγνατιάδη, Λ. Κακουλίδη και Απ. Χαραλαμπίδη, εκδ. 2004, στα σχόλια της ω΄ ραψωδίας διαβάζουμε:
«Ο θάνατος των μνηστήρων δεν είναι απλώς προσωπική υπόθεση του Οδυσσέα, αλλά, πέρα απ’ αυτό, είναι εκπλήρωση δικαιοσύνης, για ν’ αποκατασταθεί η ηθική τάξη εκεί που οργίαζε η υβριστική συμπεριφορά (κατά τις αντιλήψεις πάντοτε των ανθρώπων της εποχής).
[ Μετά τη μνηστηροφονία οργανώνεται αντεκδίκηση από τους συγγενείς, πράγμα που κρύβει στοιχεία εξέγερσης κατά του θρόνου].
«Αν, λοιπόν, κάτω απ’ τη μνηστηροφονία και τις αντεκδικήσεις δούμε εξέγερση ευγενών κατά του θρόνου, που πνίγηκε στο αίμα, τότε: οι θεϊκές επεμβάσεις και η στάση του ποιητή δείχνουν καθαρά ότι θεοί και ποιητής είναι υπέρ της “καθεστηκυίας τάξης”, υπέρ του βασιλιά δηλ., που ξαναπαίρνει στα χέρια του την εξουσία. Αυτό πάλι σημαίνει ότι ο θεσμός της βασιλείας κλονίζεται μεν, έχει όμως ακόμα ερείσματα» ( Μ. Σαμαρά, Νέα Παιδεία 8, σελ. 85).
Είχαν οι άλλοι πια χορτάσει τον πόθο τους με το γλυκό ψωμί
ω΄ 541 - 548:
Τα μάτια λάμποντας, η Αθηνά στον Οδυσσέα γύρισε μιλώντας:
«Γιε του Λαέρτη, του Διός βλαστέ, πανούργε Οδυσσέα,
κράτα τη μάνητά σου πια του φοβερού πολέμου, μήπως
του Κρόνου ο γιος, ο Δίας βροντόφωνος, εξοργιστεί μαζί σου.»
Έτσι του μίλησε η θεά, κι εκείνος άκουσε τον λόγο της κι αλάφρωσε
από χαρά η καρδιά του. Τότε η Παλλάδα Αθηνά, η θυγατέρα
του αιγίοχου Δία, βάζει τους δυο στρατούς να κάνουν
όρκους συμφιλίωσης, και για το μέλλον
— με τη μορφή του Μέντορα κυκλοφορούσε, ίδια στην όψη, ίδια στη φωνή.
