Νικόλαος Λιβαδάς Τουμασάτος:
ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑ, η Αποκάλυψη της Ομηρικής Ιθάκης. Όμηρος και Οδυσσέας οι Κεφαλλήνες.
3. Η ΝΗΣΟΣ ΙΘΑΚΗ
Ας πορευθούμε λοιπόν στο δύσβατο μονοπάτι, έχοντας ως φάρο τον Ομηρικό λόγο και ας γυρίσουμε στο παλάτι του Αλκίνοου, βασιλιά των Φαιάκων, να παρακολουθήσουμε τον Οδυσσέα αφηγούμενο στους συνδαιτυμόνες του, και περιγράφοντα τη γλυκύτατη πατρίδα του, την Ιθάκη.
εἴδετ’, ἐγὼ δ’ ἂν ἔπειτα φυγὼν ὕπο νηλεὲς ἦμαρ
ὑμῖν ξεῖνος ἔω καὶ ἀπόπροθι δώματα ναίων.
Εἴμ’ Ὀδυσεὺς Λαερτιάδης, ὃς πᾶσι δόλοισιν
ἀνθρώποισι μέλω, καί μευ κλέος οὐρανὸν ἵκει.
Ναιετάω δ’ Ἰθάκην ἐυδείελον· ἐν δ’ ὄρος αὐτῇ
Νήριτον εἰνοσίφυλλον, ἀριπρεπές· ἀμφὶ δε νῆσοι
πολλαὶ ναιετάουσι μάλα σχεδὸν ἀλλήλῃσιν,
Δουλίχιόν τε Σάμη τε καὶ ὑλήεσσα Ζάκυνθος.
Αὐτὴ δὲ χθαμαλὴ πανυπερτάτη εἰν’ ἁλὶ κεῖται
πρὸς ζόφον, αἱ δέ τ’ ἄνευθε πρὸς ἠῶ τ’ ἠέλιόν τε,
τρηχεῖ’, ἀλλ’ ἀγαθὴ κουροτρόφος· οὔ τοι ἐγώ γε
ἧς γαίης δύναμαι γλυκερώτερον ἄλλο ἰδέσθαι. ...»
Οδύσσεια ι’ 16-28
«Τώρα όμως το όνομά μου πρώτα θα σας πω, για να το γνωρίσετε κι εσείς, κι έπειτα εγώ, αφού ξεφύγω τη σκληρή μέρα (του θανάτου), να είμαι φίλος σας, αν και κατοικώ μακριά από το σπίτι μου. Είμαι ο Οδυσσεύς, ο γιος του Λαέρτη, για τους δόλους του οποίου ομιλούν όλοι οι άνθρωποι και η δόξα μου έχει φτάσει μέχρι τον ουρανό. Κατοικώ δε στην περήφανη Ιθάκη, υπάρχει δε σ’ αυτήν όρος, το Νήριτο, υψηλό και μεγαλοπρεπές γύρω δε από αυτήν νησιά πολλά κατοικούνται (ευρίσκονται) πολύ κοντά το ένα στο άλλο, το Δουλίχιον και η Σάμη και η δασώδης Ζάκυνθος. Αυτή δε με χαμηλές ακτές πάρα πολύ μακριά (από τα άλλα) μέσα στη θάλασσα βρίσκεται δυτικά, ενώ τα άλλα χωριστά (κείνται ) προς την αυγή και την ανατολή του ηλίου. Πετρώδης, αλλά ανατρέφει γενναίους άνδρες, εγώ δεν μπορώ να δω κάτι γλυκύτερο από την πατρίδα μου».
Υπάρχει στ’ αλήθεια δυνατότητα για σαφέστερο προσδιορισμό της γεωγραφικής θέσης της Ιθάκης, εκτός από αυτή την πλήρη σύντομη αλλά και λεπτομερή περιγραφή του Οδυσσέα που διαβάζουμε μέσα στους Ομηρικούς στίχους;
Ας δούμε τώρα τα κύρια χαρακτηριστικά που συνθέτουν την εικόνα της Ιθάκης, μέσα από την Ομηρική περιγραφή.
Εϋδείελος λοιπόν η Ιθάκη, που σημαίνει ότι είναι ευδιάκριτη από μακριά, και το χαρακτηριστικό αυτό στοιχείο συμπληρώνεται από τη συνέχεια του στίχου, που ομιλεί για το όρος της Ιθάκης, το Νήριτον.
Εινοσίφυλλος, ο έχων κινούμενα, σειόμενα φύλλα επί δασωδών ορέων: Ησ. «εινοσίφυλλον σύνδεντρον κινησίφυλλον ένωσις γαρ η κίνησις κ αι εκ του παρακολουθούντος σύνδενδρου». Όρος Νήριτον και Πήλιον Β΄ 757, λ΄ 315
Χάρτης που παρουσιάζει τα νησιά Κεφαλληνία (ν΄ 95) και Ιθάκη, την Ομηρική Ιθάκη και Σάμη αντιστοίχως.
Χαρακτηριστικός είναι ο τρόπος που διαγράφεται η οροσειρά του Αίνου, που είναι το Ομηρικόν Νήριτον (ι΄ 22),
το οποίο αρχίζει από τη νοτιοανατολική πλευρά του νησιού και φθάνει (ως την εσχατιά ξ΄ 104 του δήμου Ιθάκης ν΄ 97)
στο ακρωτήριο του σημερινού χωριού Αθέρας, βορειοδυτικά.
Η οροσειρά διχάζεται στην περιοχή της Θηναίας και προχωρεί προς την Πύλαρο (Ηελίοιο Πύλας ω΄ 12) και την Έρυσσο,
η οποία είναι η Αιγίλιπα (Ιλ. Β΄ 633) δηλαδή η ασπίδα του δυτικού ανέμου.
Η χερσόνησος της Παλλικής στα δυτικά του νησιού (αριστερά) διαθέτει ένα ξεχωριστό βουνό, το οποίο είναι το Ομηρικό Νήιον (α 186).
Η Παλλική (Αμφίαλος) είναι χαμηλή (ι 25) και βρίσκεται δυτικότερα από όλα τα άλλα (ι 25) μέσα στη θάλασσα.
Το Νήριτον όρος λοιπόν, είναι εξαίρετο, μεγαλοπρεπές (υψηλό) και ογκώδες, ώστε λόγω του μεγάλου ύψους ο αέρας σείει τα φύλλα των δέντρων.
Με τη διαπρεπή παρουσία του (αριπρεπές), γίνεται ευδιάκριτον-ευδείελον από μακριά και μεταξύ των νησιών που αναφέρονται από τον Όμηρο, αυτά τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα τα συγκεντρώνει στην περιοχή η παρουσία του «Μεγάλου βουνού» όπως αποκαλείται από τους κατοίκους, του Αίνου, του όμορφου βουνού της νήσου Κεφαλληνίας.
Πρέπει εδώ να υπογραμμισθεί ότι το πρώτο από όλα τα γνωρίσματα είναι το όρος Νήριτο, ως κύριο χαρακτηριστικό στοιχείο που προσδιορίζει τη φυσιογνωμία του τοπίου της Ιθάκης.
πολλαὶ ναιετάουσι μάλα σχεδὸν ἀλλήλῃσιν,
Δουλίχιόν τε Σάμη τε καὶ ὑλήεσσα Ζάκυνθος. ...»
Οδύσσεια ι’ 22-24
«γύρω δε από αυτήν νησιά
πολλά ευρίσκονται πολύ κοντά το ένα στο άλλο,
το Δουλίχιον και η Σάμη και η δασώδης Ζάκυνθος»
Παρατηρούμε να σχηματίζεται από την Ομηρική περιγραφή ένας χάρτης της περιοχής, με την Ιθάκη του Νήριτου (η σημερινή νήσος της Κεφαλληνίας) και γύρω από αυτήν πολύ κοντά είναι το Δουλίχιον και η Σάμη και η δασωμένη Ζάκυνθος.
Από τους στίχους αυτούς διαπιστώνει ο αναγνώστης και τη νοηματική προέκταση της πρόθεσης του ποιητή να προσδιορίσει την γεωγραφική διάσταση και τοπογραφική σχέση των νήσων, αλλά και να πληροφορήσει ότι τα νησιά στα οποία αναφέρεται είναι κατοικούμενα και εν συνεχεία τα ονομάζει.
Το περιεχόμενο των στίχων αυτών ερμηνεύεται από της ουσιαστικής σημασίας χρησιμοποιούμενες λέξεις, οι οποίες μας κατευθύνουν στην ορθή ανάλυση του λόγου του Ομήρου.
Αυτά συνοπτικά από το λεξικό, για να γίνει σαφέστερη η έννοια του αμφί «εκατέρωθεν» της Ιθάκης, της εικόνας των νησιών τα οποία είναι πολλά και σχεδόν (όχι απόλυτα) άλληλα το ένα προς το άλλο, αναμεταξύ τους «κολλητά» ευρισκόμενα.
Οδύσσεια ν' 95
και
"... μήλα γὰρ ἐξ Ἰθάκης Μεσσήνιοι ἄνδρες ἄειραν νηυσὶ πολυκλήισι ..." Οδύσσεια φ' 18,19
Και στις δύο περιπτώσεις τα πλοία έφταναν στο νησί της Ιθάκης και έτσι αποκλείεται η Ιθάκη να μην ήταν νησί, όπως θα εξυπηρετούσε ίσως κάποιους που πιστεύουν ότι η Ιθάκη ήταν ηπειρωτική στεριά!
Το σύμπλεγμα αυτό των νησιών πρέπει να συμπληρωθεί ακόμη και με τις εκεί ευρισκόμενες λοιπές περιοχές που αναφέρει ο Όμηρος και οι οποίες ανήκαν στο Βασίλειο του Οδυσσέα, αν και πρέπει εδώ να διευκρινιστεί ότι τα πλοία που πήγαν στην Τροία από το Δουλίχιον είχαν αρχηγό τον Μέγη.
Η Ιθάκη λοιπόν, έχει σχέση με το δειλινό. Με άλλους λόγους, η Ιθάκη εντάσσεται στο τοπίο του απογευματινού.
Η Ιθάκη φαίνεται να βρίσκεται και να αποτελεί το κύριο θέμα μιας εικόνας που έχει ως δεύτερο επίπεδο (έσω επίπεδο), βάθος και φόντο τον απογευματινό ορίζοντα του ήλιου που δύει.
Η Ιθάκη αποτελεί μέρος του γινόμενου βραδινού, είναι προσήκουσα (ευ) συγγενής και συνδέεται με το δημιουργούμενο δειλινό.
Περί του μεγαλειώδους αυτού τοπίου, που δημιουργείται με τις φωτοσυνθέσεις του βασιλεύοντα ήλιου που πλάθονται με τις αύρες του πελάγους, θα γραφτούν πολλά όταν η ανθρωπότητα θα γνωρίσει την αληθινή Ιθάκη, τη γλυκύτερη πατρίδα όπως είπε ο Οδυσσέας.
Αν πραγματοποιήσουμε μια εκδρομή από το δρόμο που ξεκινά από το Φισκάρδο στο βόρειο άκρο της Κεφαλληνίας και προχωρήσουμε προς το Μύρτο - Αγκώνα - Θηναία - Φάρσα - Αργοστόλι - Λάσση - Λειβαθώ, μέχρι την παραλία της Αβύθου, σ’ όλη αυτή τη διαδρομή των εβδομήντα χιλιομέτρων θα παρακολουθούμε στα δεξιά μας το μαγευτικό θέαμα του δειλινού και θα βλέπουμε (είναι φαινομένη) την ευδείελον Ιθάκην να φαντάζει στα ατελείωτα πλάτη του αστέρευτου πελάγους, εξαπλούμενη στο δημιουργούμενο δειλινό, για να βυθιστεί και αυτή μαζί του στο μαγικό τοπίο.
Η Ιθάκη μέσα από τις περιγραφές του Ομήρου είναι πλέον ευδιάκριτη και τη γνωρίζουμε για πρώτη φορά, ξεχωρίζουμε τη γεωγραφική της θέση, τη μορφολογία του εδάφους της.
Ο Οδυσσέας λέγει ότι υπάρχει σ’ αυτήν όρος ευδιάκριτο, μεγαλοπρεπές, υψηλόν που κάνει τη διαπρεπή παρουσία του αντιληπτή από πολύ μακριά.
Ο βασιλιάς της Ιθάκης λέγει ότι διαμένει, κατοικεί, ζει και υπάρχει στην ευδείελον Ιθάκη που βρίσκεται μέσα στη δύση, στο δειλινό τοπίο του απομεσήμερου, και γύρω από αυτήν βρίσκονται πολλά νησιά, πολύ κοντά μεταξύ τους. Ευδείελος, μια έννοια που συνυπάρχει και συναποτελεί την πόλη, τον δήμο και το νησί.
«και οι μεν πολίτες σκορπίστηκαν ο καθένας στο σπίτι του, οι δε μνηστήρες γύρισαν στο σπίτι του θεϊκού Οδυσσέα» Οδ. β΄ 258, 259
Η συνέλευση λοιπόν απαρτιζόταν από κατοίκους της πόλης της Ιθάκης, στους οποίους ο Αλιθέρσης καταλόγισε ευθύνες για τη συμπεριφορά τους απέναντι στους μνηστήρες, τους οποίους είχαν αφήσει ανεξέλεγκτους. Στην ίδια συνέλευση ο Μέντωρ επίσης καθιστά υπεύθυνους τους κατοίκους της πόλης:
τόσοι πολλοί δεν συμμαζεύετε με τις επιπλήξεις σας τους λίγους αυτούς μνηστήρες»
(μετάφρ. εκδ. «ΚΑΚΤΟΣ» Οδ. β΄ 239, 241)
Συμπέρασμα:
Από την περιγραφή της διαδικασίας και τα «πρακτικά» της συνέλευσης, προκύπτει σαφώς ότι η Ιθάκη για την οποία ομιλούμε βρίσκεται στη χερσόνησο της Παλλικής όπου και ο δήμος, η πόλη στην οποία διαδραματίζονται τα γεγονότα. Στους κατοίκους της εϋδειέλου Ιθάκης καταλογίζουν ο Αλιθέρσης και ο Μέντωρ ευθύνες.
Αν και υπάρχουν και άλλες παρόμοιες περιγραφές που δίνουν περαιτέρω εξηγήσεις σχετικά με την έννοια του «εϋδείελος», ως εδώ αρκούν για να υποστηρίξουν την άποψή μας ότι το εϋδείελος και το προς ζόφον, όπως θα δούμε παρακάτω καθώς και άλλα στοιχεία που ακολουθούν, οδηγούν προς τη δυτικότερη άκρη της στεριάς των νησιών του Ιονίου.
πολλαὶ ναιετάουσι μάλα σχεδὸν ἀλλήλῃσιν,
Δουλίχιόν τε Σάμη τε καὶ ὑλήεσσα Ζάκυνθος....»
Οδύσσεια ι’ 22-24
... γύρω από αυτήν νησιά
πολλά κατοικούνται (ευρίσκονται) πολύ κοντά το ένα με το άλλο,
το Δουλίχιο και η Σάμη και η δασώδης Ζάκυνθος ...
Οι ως άνω στίχοι έρχονται σε πλήρη αρμονία με τη γεωγραφική θέση της χερσονήσου της Παλλικής γιατί τοποθετούν τα νησιά Δουλίχιον, Σάμη και Ζάκυνθο κοντά και γύρω από αυτήν.
